شمارش معکوس برای مرگ هیرکانی 50میلیون‌ ساله

تیرماه سال ۱۳۹۸ بود که جنگل‌های هیرکانی، در فهرست بهترین‌های یونسکو به ثبت رسید. عمر چند ده‌ میلیون‌ ساله این جنگل‌ها که آنها را به فسیلی زنده تبدیل کرده (آن‌هم در یک سرزمین کم‌پوشش جنگلی مانند ایران) و وجود گونه‌های متنوع پرندگان و جانوران و قرارگرفتن در مسیر کریدور مهاجرت پرندگان زمستان و تابستان گذرا شاید از مهم‌ترین دلایلی بود که مهر جهانی شدن را بر پیشانی این مناطق نشاند و این بخش از طبیعت شمال کشور را پرآوازه کرد.

اگرچه جنگل‌ های هیرکانی در ایران دومیلیون هکتار وسعت دارد اما تنها 240هزار هکتار از این گستره که آسیب کمتری دیده بود، به ثبت جهانی رسید و انتظار می‌رفت همین اتفاق مبارک، ارزشمندی این میراث طبیعی را بار دیگر یادآور شده و مانع از تخریب جنگل‌های هیرکانی شود، درحالی‌که به نظر می‌رسد برای سودجویان و تخریبگران تنها چیزی که بی‌اهمیت است، ارزش و اعتبار طبیعی و جهانی این میراث است و تلاش برای مراقبت از آن، همین است که همچنان بی‌وقفه شاهد تخریب و نابودی این جنگل‌های باستانی همچون سایر مناطق جنگلی کشور هستیم.

جنگل‌ های هیرکانی؛ این میراث طبیعی سبز و باشکوه، با قدمتی بالغ بر ۲۵ تا ۵۰میلیون سال از (دوره پالئوژن) یکی از ارزشمندترین جنگل‌های جهان به‌شمار رفته و از آنها به‌عنوان موزه طبیعی و زنده دنیا یاد می‌شود. آنها در سراسر چهار استان مازندران، گیلان، گلستان و سمنان پراکنده‌اند و گفته می‌شود 5/1 تا دومیلیون هکتار وسعت دارند. البته همه این گستره به دلایلی همچون تخریب و دخل و تصرف‌هایی که در آنها شده، قابل ثبت در فهرست جهانی نبود، لذا فقط حدود یک‌هشتم، یعنی ۲۴۰هزار هکتار از آن به ثبت رسید که از این میزان، ۱۵۰هزار هکتار به‌عنوان عرصه و ۹۰هزار هکتار نیز به‌عنوان سایت‌های اصلی ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی، در‌ نظر گرفته شده است.

نکته دیگر این‌که حدود یک‌میلیون هکتار از جنگل‌های هیرکانی در مازندران قرار دارد؛ استانی که به دلیل حجم بالای ورود گردشگر و همچنین انباشت زباله، بیشتر از سایر مناطق هیرکانی در معرض خطر نابودی است. گرچه عوامل متعدد دیگری همچون آفت و بیماری، قطع درختان به نیت استفاده در صنایع چوب و کاغذ، آتش‌سوزی و معدن‌کاوی در تخریب و نابودی آنها تاثیر بسزایی دارد.

شیردار، افراتخته، توسکای ییلاقی، خرمندی، انجیلی، سفیدپلت و بلوط بلندمازو تنها برخی از گونه‌های باستانی در این موزه طبیعی و زنده دنیا هستند که همچنان نفس می‌کشند. عمر برخی از این درختان از 3000 سال گذشته و غم‌انگیز است که پس از عمر شاداب هزاران‌ساله، در روزگار ما و طی چند دهه اخیر به‌شدت درحال نابودی‌اند.

سیدمحسن حسینی، مدیر پروژه تدوین پرونده جنگل هیرکانی و استاد دانشگاه تربیت مدرس، از پدیده گرمایش جهانی زمین به‌عنوان دیگر عامل نابودی تدریجی جنگل‌های هیرکانی نام برده و می‌گوید: متاسفانه تحقیقات اقلیمی و هواشناسی به‌‌عمل‌آمده از شمال ایران، نشان می‌دهد که این منطقه، طی ۵۰ سال گذشته تا حدود 2.5 درجه بر دمای آن افزوده شده و درعین‌حال به میزان بسیار زیادی از حجم بارندگی‌ها نیز کاسته شده است و همه اینها وقتی در کنار هم گذاشته می‌شود، لزوم حفظ و صیانت از این عرصه ارزشمند طبیعی را دو‌چندان می‌کند.

همه تخریب‌کننده‌های هیرکانی

با این‌که ایران از نظر پوشش جنگلی، کشوری فقیر محسوب می‌شود، هر‌ساله شاهد کاهش بخشی از جنگل‌های هیرکانی هستیم، آنچنان که به گفته رمضان قائمی، کارشناس جنگل و مدیرکل سابق محیط‌زیست استان گلستان، جنگل‌های شمال در 60 سال پیش حدود 3.5 میلیون هکتار وسعت داشته و تنها طی همین شش دهه دومیلیون هکتار آن نابود شده و هم‌اکنون فقط 1.5 هکتار از آن جنگل‌های سرسبز و انبوه باقی مانده است. شوربختانه این‌که ثبت جهانی این جنگل‌ها از سال 98 تاکنون هم نتوانسته مانع تخریب آنها شود.

گسترش بی‌رویه صنایع چوب و کاغذ، رشد جمعیت و به تبع آن تغییر کاربری جنگل‌ها و توسعه باغات و مزارع و تاسیسات و مناطق مسکونی، قطع درختان برای تهیه سوخت (گرمایشی و پخت‌وپز)، برداشت غیرمجاز و قاچاق چوب، چرای بی‌رویه دام، آتش‌سوزی و بروز و طغیان آفات ازجمله مهم‌ترین عوامل قطع و نابودی درختان هیرکانی عنوان می‌شود. اجرای پروژه‌های عمرانی مثل ساختن سد بدون انجام تحقیقات کافی هم از عوامل دیگر تخریب جنگل‌های هیرکانی است، نظیر سد گلورد استان مازندران که برای ساخت آن بیش از ۳۰هزار درخت هیرکانی قطع شد.

کارشناسان معتقدند اگر مردم بدانند که جنگل‌ها چه ارزش و فایده‌ای برای خود آنها دارند، به این راحتی حاضر به نابودی‌شان نیستند. مثلا بدانند که هر هکتار از جنگل‌های شمال کشور به‌طور متوسط سالانه ۱۵۰۰متر مکعب آب‌باران را در خود ذخیره می‌کنند و گستره دومیلیون هکتاری این جنگل‌ها درمجموع می‌تواند بیش از سه‌میلیارد مترمکعب یعنی آب مورد نیاز نیمی از جمعیت ایران را در دامنه شمالی و جنوبی رشته‌کوه البرز تامین کند. این در حالی است که بزرگ‌ترین سد خاکی کشور؛ سد کارون ۳، تنها سه‌میلیارد مترمکعب آب را در طول چند سال ذخیره می‌کند که آب آن برای مصرف باید تصفیه شود. از سوی دیگر هر هکتار جنگل، 2.5 تن اکسیژن مورد نیاز 10 نفر را در سال تامین می‌کند و جنگل‌های شمال کشور درمجموع اکسیژن مورد نیاز ۲۰میلیون و 4000 نفر را در سال تامین می‌کنند.

عباسعلی نوبخت، رئیس سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور سال گذشته وعده داد که طرح‌های حفاظت از جنگل توسط دولت در حال پیگیری و اجراست و در همین راستا به اجرای ۲۲هزار هکتار زراعت چوب در سال 99 اشاره کرد که قرار بود در سال گذشته به ۴۰هزار هکتار برسد تا با تولید چوب، دست‌درازی به جنگل‌ها کاهش یابد.

این طرح‌ها اما هیچ‌گاه آن‌گونه که در برنامه آمده، اجرا نمی‌شود و علتش را داوود مقدسی، معاون امور جنگل اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان گلستان این‌گونه توضیح می‌دهد: «تخصیص اعتبارات اندک و مشکلات اقتصادی، از عمده مشکلات طرح‌های حفاظت از جنگل است و با وجود این مشکلات، اولین جایی که ضربه می‌خورد جنگل است.»

استفاده از ظرفیت بومیان

در همین حال یک پژوهشگر علوم جنگل معتقد است که حراست و پاسداری از جنگل‌های هیرکانی جز با بهره‌گیری از ظرفیت بومیان محقق نمی‌شود.

روح‌ا... رستمی به ما می‌گوید: در بسیاری از کشورهای پیشرفته با سازوکارهای علمی و اقتصادی، همراهی بومیان با نهادهای دولتی، در حفاظت از طبیعت به‌طور محسوسی افزایش یافته است.

وی می‌افزاید: متأسفانه برخی موارد از آتش‌سوزی‌های ثبت‌شده در جنگل‌های شمال، عمدی برآورد شده که این امر بیانگر نارضایتی برخی بومیان از اجرای قوانین سرسختانه در حوزه جنگل و زنگ خطری جدی برای این میراث کهن است.

سرنوشت هولناک جنگل‌های ایران

ما درحال‌حاضر چاره‌ای نداریم جز این‌که از ظرفیت جهانی شدن جنگل‌های هیرکانی به‌عنوان ظرفیتی برای جذب گردشگر و ایجاد اشتغال و درآمد به نفع جامعه محلی استفاده کرده و بستر توسعه اقتصادی آن جوامع را فراهم کنیم تا دست‌کم مانع تخریب بیشتر این جنگل‌های باستانی شویم. بهره‌وری از این جنگل‌ها به‌عنوان یک جاذبه طبیعی هم زمانی امکان‌پذیر است که تحت توسعه پایدار و مراقبت کامل انجام شوند، درغیراین‌صورت باید منتظر چشم‌اندازی که اسماعیل کهرم، کارشناس و کنشگر محیط‌زیست نشان‌مان می‌دهد باشیم.

کهرم معتقد است که طبق پیش‌بینی‌های ناسا نابودی جنگل‌های ایران تا ۵۰ سال آینده محتمل است. به این معنا که با ادامه این شرایط، طی سال‌های ۲۰۵۰ تا ۲۰۶۰ اثری از جنگل‌هایی که امروز می‌شناسیم در کشور باقی نخواهد ماند. پیش‌بینی ناسا براساس مشاهدات زمین از مریخ بوده که نشان می‌دهد در ایران سالانه یک تا 1.5 درصد از جنگل‌ها درحال نابودشدن است.

با این روند چنانچه سالانه یک درصد از جنگل‌ها در ایران نابود شود، طی صد سال آینده هیچ جنگلی نخواهیم داشت و اگر میزان تخریب را 1.5 درصد برآورد کنیم تا 75 سال آینده تمام جنگل‌های ایران‌مان نابود شده و ایران به سرزمینی خشک و برهوت تبدیل خواهد شد. خب، طبیعی است که بخش بزرگی از این مناطق جنگلی نابودشده، جنگل‌های 50میلیون‌ساله هیرکانی هستند که تا به امروز سالم و سرحال به ما رسیده‌اند و ما تنها در چند دهه اخیر بی‌رحمانه در حال نابودی کامل آنها هستیم.