زیرسویه جدید اُمیکرون در یک نگاه

سویه امیکرون اما خود شامل زیرسویه‌های مختلفی است. اولین زیرسویه که توانست دلتا را کنار بزند و خود بر اریکه همه‌گیری کووید ۱۹ تکیه بزند، بی‌اِی.۱‌(BA.۱) بود.

این زیرسویه برای اولین‌بار ‌آبان‌۱۴۰۰ و در آفریقا کشف شد و با سرعت بسیار زیادی به سویه غالب در جهان تبدیل شد.

از اوایل زمستان اما زیرسویه دیگری از امیکرون به نام بی‌اِی.۲‌(BA.۲) کشف شد که توجه‌ها را به سمت خود جلب کرد و این روزها در بازی تاج‌و‌تخت مقابل برادر قبلی خود‌ در حال پیروزی است.

طبق اعلام سازمان بهداشت‌جهانی موارد ابتلا به این زیرسویه نسبت به زیرسویه‌های قبلی امیکرون در هفته‌های اخیر درحال افزایش بوده و بی‌اِی.۲ اکنون زیرسویه غالب در جهان است و باید همچنان در فهرست سویه‌های مورد نگرانی‌(VOC) باقی بماند.

با این حال طبق اعلام همین سازمان، آمار کلی مبتلایان به ویروس کرونا در سطح جهان نزولی است. حالا با افزایش شیوع بی‌اِی.۲ باید دید که وضعیت جهان و کشور ما در روزها و هفته‌های آینده چه خواهد بود؟ آیا موج دیگری از ابتلا به کووید ۱۹ در راه است یا اینکه زیرسویه بی‌اِی.۲ توان لازم را برای ایجاد یک موج جدی نخواهد داشت؟

سویه امیکرون دارای زیرسویه‌های متعددی مثل بی‌اِی.۱، بی‌ای.۱.۱، بی‌ای.۲ و بی‌ای.۳ است. زیرسویه بی‌ای.۲ اکنون زیرسویه غالب جهان است و مشکلاتی را در برخی مناطق دنیا ازجمله کشورهای اروپایی ایجاد کرده است.

با اینکه آمار گردش ویروس کووید ۱۹ در سطح جهان به صورت نزولی است اما در هفته‌های اخیر روند ابتلای بیماران به بی‌ای.۲ در بریتانیا، آلمان و فرانسه رو به افزایش بوده است. در ایالات‌متحده نیز یک‌چهارم بیماران کرونایی به این زیرسویه گرفتار هستند و این آمار در حال بیشتر‌شدن است.

کشورهای شرق آسیا نیز از بی‌ای.۲ در امان نبوده‌اند، در چین آمار مبتلایان به کرونا به بیش از هر زمان دیگری در طول همه‌گیری در این کشور رسیده و از رکورد بیش از ۱۳هزار مبتلا در یک روز عبور‌کرده که اکثر این موارد نیز بی‌ای.۲ هستند.

همچنین پس از گذشت یک‌سال از مشاهده‌نشدن مرگ بر اثر کرونا در این کشور، حدود دو هفته پیش اولین مرگ بر اثر ابتلا به کووید-۱۹ در چین گزارش شد. حالا شهرهای بزرگ چین ازجمله شانگهای ۲۶میلیون نفری در قرنطینه به‌سر می‌برند.

چین ازجمله کشورهایی است که هنوز مقررات سختگیرانه‌ای برای کنترل همه‌گیری در آن اجرا می‌شود. از دلایل این اتفاق می‌توان به استقبال نکردن افراد سالمند نسبت به واکسیناسیون در این کشور اشاره کرد.

در ایران اما تا زمان تنظیم این گزارش‌ هنوز هیچ موردی از ابتلا به زیر سویه بی‌ای.۲ کووید-۱۹ گزارش نشده؛ البته این احتمالا بیشتر مربوط به بیماری‌یابی ضعیف سیستم بهداشت کشور است تا نبود این زیرسویه در ایران.

دکتر حمید سوری، اپیدمیولوژیست دراین‌باره به جام‌جم توضیح می‌دهد: «در کشور ما عملا نظام مراقبت ژنومیک برای جست‌وجوی این سویه‌ها وجود ندارد.

معمولا به‌طور تصادفی ممکن است در نمونه‌هایی که از این‌طرف و آن‌طرف کشور برای معدود آزمایشگاه‌هایی که کار ژنتیکی انجام می‌دهند، فرستاده می‌شوند، موردی پیدا شود.» وجود زیرسویه بی‌ای.۲ در کشورهای همسایه ایران احتمال وجود این زیرسویه در کشور ایران را نیز افزایش می‌دهد.

تفاوت‌های بی‌ای.۱ و بی‌ای.۲

سویه امیکرون به دلیل قابلیت فرار از بخشی از ایمنی که با واکسن‌ها و ابتلاهای قبلی ایجاد شده، توانسته رکورد بالایی را در مبتلاکردن مردم جهان ثبت کند. سرعت انتقال این سویه بسیار بیشتر از دلتاست اما شدت امیکرون به دلیل وجود عواملی کمتر از سویه دلتاست.

حالا به نظر می‌رسد که بی‌ای.۲ حتی از زیرسویه قبلی امیکرون نیز ۳۰تا۵۰درصد سرعت انتقال‌پذیری بیشتری داشته باشد. براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی تا ۲۶اسفند۱۴۰۰ حدود ۸۶درصد از موارد ابتلای گزارش‌شده، به بی‌ای.۲ و ۱۳‌درصد به زیرسویه قبلی امیکرون مبتلا بوده‌اند.

طبق داده‌های اولیه زیرسویه‌ بی‌ای.۲ شدت بیماری بیشتری نسبت به بی‌ای.۱ ندارد. مطالعات انجام‌شده در کشورهای بریتانیا، دانمارک و هنگ‌کنگ نیز همین نتایج را نشان می‌دهند.

برای مثال در مطالعه‌ای که در دانمارک و بین ۲۶۲۳‌بیمار مبتلا به زیرسویه‌ بی‌ای.۲ صورت گرفته است، هیچ تفاوت اپیدمیولوژیک یا کلینیکالی بین بی‌ای.۲ و بی‌ای.۱ پیدا نشده است. این مطالعه در بازه ۸‌آذر تا ۱۲‌دی۱۴۰۰ انجام شده است.

در سوی دیگر ماجرا، محققان ژاپنی با بررسی همسترهای مبتلا به بی‌ای.۲ اعلام کرده‌اند این زیرسویه باعث بیماری شدیدتری نسبت به زیرسویه‌های قبلی امیکرون می‌شود؛ البته هنوز دقیقا مشخص نیست آیا همسترها می‌توانند مدل‌های خوبی برای مقایسه با شرایط انسان باشند یا خیر.

یکی از دلایل سرعت بالاتر انتقال بی‌ای.۲ نسبت به بی‌ای.۱‌ وجود هشت جهش جدید در شاخک‌های‌(Spikes) این زیرسویه است که در زیرسویه‌های جدید وجود ندارد.

این شاخک‌ها قدرت انتقال‌پذیری بیشتری را برای بی‌ای.۲ ایجاد کرده‌اند اما به نظر نمی‌رسد توانایی بهتری نسبت به زیرسویه‌های قبلی امیکرون در فرار از دست ایمنی ایجاد‌شده در بدن پس از تزریق واکسن یا ابتلای قبلی به ویروس داشته باشند.

در کنار سرعت بالای انتقال بی‌ای.۲‌ لغو کامل محدودیت‌های کرونایی و رعایت‌ نکردن دستورالعمل‌های بهداشتی در بسیاری از نقاط جهان به شیوع سریع‌تر این زیرسویه کمک کرده است.

همچنین هرچه از زمان واکسینه‌شدن افراد می‌گذرد میزان ایمنی ایجادشده در بدن آنها نسبت به ویروس هم کمتر شده و باعث می‌شود افرادی که زودتر از بقیه واکسینه شده‌اند، به‌خصوص آنهایی که دوز یادآور‌(Booster) را هم تزریق نکرده‌اند اکنون در برابر این زیرسویه نسبتا جدید آسیب‌پذیرتر باشند.

سویه امیکرون با وجود داشتن سرعت انتقال بالاتر نسبت به سویه دلتا، شدت کمتری نسبت به دلتا دارد و شانس تشدید بیماری و بستری و حتی مرگ پس از ابتلا به این سویه بسیار کمتر از دلتاست. امیکرون حتی آسیب کمتری نسبت به سویه‌های قبلی به ریه وارد می‌کند‌ اما این به معنی ملایم‌بودن موج امیکرون به‌خصوص موج احتمالی بی‌ای.۲ و دست‌کم گرفتن آن نیست‌ زیرا قدرت انتقال‌پذیری بالاتر باعث می‌شود افراد بیشتری به این سویه مبتلا شوند و در نتیجه تعداد موارد بستری و فوتی هم با رابطه‌ای مستقیم افزایش پیدا می‌کند.

شاید زور بی‌ای.۲ به ایجاد موج جدید نرسد؛ شاید!

باوجود لغو محدودیت‌های کرونایی در بسیاری از نقاط جهان و ازجمله ایران که شاهد سفرها و دورهمی‌های نوروز هم بوده، شرایط برای انتقال فردبه‌فرد ویروس کرونا کاملا فراهم شده اما مستنداتی وجود دارند که طبق آنها ممکن است بی‌ای.۲ نتواند باعث ایجاد موج عظیمی از مبتلایان و بستری شود.

یکی از قابلیت‌های امیکرون توانایی آن در بی‌اثر‌کردن بخشی از ایمنی حاصل از واکسیناسیون و ابتلای قبلی در بدن است.

شاید به همین دلیل هم در موج قبلی این سویه موارد بسیاری از ابتلای افراد واکسینه‌شده به این سویه را شاهد بودیم‌ اما این واکسن‌ها همچنان در برابر حاد‌شدن بیماری، بستری و مرگ افراد مبتلا بسیار موثر بودند. این تاثیر در افرادی که دوز‌سوم(دوز یادآور) را هم تزریق کرده بودند خیلی بیشتر نمایان بود.

همین‌طور که بی‌ای.۲ مجال بیشتری برای گسترش در جهان پیدا می‌کند، دانشمندان هم فرصت داشته‌اند تعامل این ویروس با واکسن را رصد کنند.

اکثر داده‌های موجود به نفع واکسن‌ها هستند؛ واکسن‌ها می‌توانند تا حد قابل‌قبولی در برابر زیرسویه‌های بی‌ای.۱ و بی‌ای.۲ مقاومت کنند. تزریق دوز یادآور این ایمنی را حتی چند برابر می‌کند.

زیرسویه بی‌ای.۲ نسبت به آنتی‌بادی‌های ایجاد‌شده توسط ابتلای قبلی به سویه امیکرون آسیب‌پذیر و ضعیف است. نتایج اولیه سازمان بهداشت‌جهانی از ابتلای مجدد در سطح جمعیت نیز این موضوع را تایید می‌کنند.

هرچند این نتایج در بازه زمانی محدودی که داده‌ها در دسترس بودند به‌دست آمده است؛ بنابراین ممکن است کشورهایی مثل ایران که در زمستان موج عظیم بی‌ای.۱ را پشت سر گذاشته‌اند، اکنون ایمنی بسیار بالایی در برابر بی‌ای.۲ داشته باشند و در وضعیتی خوش‌بینانه موج سنگینی از ابتلا و بستری را پشت‌سر نگذارند.

برخی از کارشناسان معتقند که به همین دلیل بی‌ای.۲ نتوانسته در برخی از کشورها طغیان کند. کشورهایی مثل دانمارک و هلند حتی از اوج بی‌ای.۲ هم عبور کرده‌اند.

در بقیه کشورها نیز که از ماه گذشته تعداد مبتلایان به بی‌ای.۲ افزایش پیدا کرده، آمار بستری بر اثر این ویروس یا ثابت مانده یا با شیب خیلی ملایمی زیاد شده است.

در آن سوی ماجرا اما بریتانیا می‌تواند مثالی از پتانسیل بی‌ای.۲ برای ایجاد موج سنگین دیگری باشد. در هفته‌های گذشته بیماران مبتلا به کرونا در این کشور، به‌ویژه افراد بالای ۷۰سال بسیاری از تخت‌های بیمارستان‌ها را پر کرده‌اند.

نگرانی از این وضعیت دولت این کشور را واداشته تا به فکر تزریق دوزچهارم واکسن به سالمندان و افراد دارای نقص ایمنی باشد.

محققان در ایالات‌متحده نیز نگران وضعیت افرادی هستند که بیش از شش‌ماه از آخرین تزریق واکسن‌شان گذشته است. شرکت‌های داروسازی فایزر و مدرنا هر دو به دنبال کسب اجازه مقامات بهداشت برای تزریق دوزهای یادآور دیگری هستند.

دانشمندان بریتانیایی تخمین می‌زنند با گذشت زمان، تاثیرگذاری دو دوز واکسن در برابر بستری حاصل از ابتلا به خانواده سویه امیکرون کم‌رنگ می‌شود؛ در صورتی که تزریق دوز یادآور می‌تواند سطح ایمنی را به طرز قابل‌توجهی افزایش دهد.

چالش‌های نظام بهداشت برای تصمیم‌گیری درباره کرونا

دکتر مسعود یونسیان، اپیدمیولوژیست و دبیر کمیته اپیدمیولوژی و پژوهش کمیته علمی ستاد ملی مبارزه با کرونا ماه گذشته در مصاحبه‌ای با ایسنا گفت: «کشوری مثل ایران که جمعیت بسیار زیادی در آن در تازه‌ترین موج شیوع، آلوده به زیر سویه بی‌ای.۱ شده‌اند دیگر به بی‌ای.۲ مبتلا نمی‌شوند حتی اگر این اتفاق بیفتد که احتمالش بسیار کم است فرم بسیار خفیفی از بیماری خواهد بود و اصلا جای نگرانی ندارد.» این اظهارنظر اما مخالفان فراوانی دارد.

دکتر سوری درباره این اظهارنظر به جام‌جم می‌گوید: «در ماهیت اپیدمیولوژیکی این ویروس واژه‌هایی مثل اصلا و قطعا و امثال آن جایی ندارند. هیچ تضمینی نیست فردی که قبلا مبتلا شده دوباره مبتلا نشود. حالا اینکه ما درباره طول دوره‌ای که از ابتلای اولیه می‌گذرد تا ابتلای احتمالی دوباره هیچ مطالعه موثقی نداریم. متاسفانه چون ما در کشور بیماری‌یابی فعال نداریم نمی‌توانیم درباره ابتلای مجدد افرادی که ابتلای اولیه داشته‌اند خیلی صحبت کنیم. در تعطیلات نوروز، حدود ۲۰روز مدیریت همه‌گیری[کشور]خیلی فعالانه عمل‌نکرده و تماس‌های زیادی بین مردم صورت گرفته است. اتفاقا این نگرانی به‌شدت وجود دارد که ما در چند هفته پیش رو شاهد موج‌های بعدی ابتلا باشیم.» نبود نظام مراقبت ژنومیک برای پیدا‌کردن واریانت‌های تازه‌وارد به کشور و همچنین انجام‌نشدن بیماری‌یابی فعال در سراسر کشور و تعداد تست‌های به نسبت پایین باعث می‌شود تا داده‌های مربوط به همه‌گیری در کشور در مقایسه با کشورهای توسعه یافته به‌روز نباشد و مسوولان نتوانند تصمیمات به موقع و درستی بگیرند.

معضلی که به نظر دکتر سوری «یک ضعف بزرگ در وزارت بهداشت است و مقصران اصلی آن مدیرانی میانی این وزارتخانه هستند.»

اقداماتی مانند اجباری‌شدن حضور در کلاس‌های درس نیازمند پایش دقیق وضعیت هستند تا در صورت رخ‌دادن هر اتفاق ناگوار در زمینه ابتلا به کرونا سریعا واکنش مناسب با سطح خطر نشان داده شود تا حداقل آسیب وارد شود.

کاری که دکتر سوری آن را مدیریت هوشمند همه‌گیری می‌نامد و تأکید می‌کند: «مدیریت هوشمند همه‌گیری الزاما به معنی تعطیلی همگانی و سختگیری نیست. مدیریت هوشمند یعنی ما ببینیم سطح خطر چقدر است و کجاست و متناسب با همان ارزیابی و اقدام کنیم.»

امیررضا کیفرگیر - دانش و سلامت / روزنامه جام جم