جان ایران باستان در دست سوئیسی‌ ها

خبر تخریب بخش‌ هایی از طاق کسری اما خیلی زود از مرزهای این کشور گذشت و به‌ویژه در رسانه‌ها و سایت‌های خبری ایران انعکاس زیادی یافت.

بازتاب گسترده خبر همان و شور و ولوله افتادن به دل میراث‌دوستان و فعالان رسانه‌ای و حتی مسؤولان ایرانی این حوزه همان؛ آنقدر که به‌دنبال آن، انبوهی از خبر و درخواست و نامه‌نگاری برای ورود ایران به مقوله بازسازی طاق کسری مطرح و از مسؤولان کشورمان خواسته شود که برای مرمت یادگار باشکوه ساسانیان پیش از فروپاشی کامل پا پیش بگذارند و به کشور همسایه در این‌خصوص کمک کنند.

از آن‌سو وزیر فرهنگ و گردشگری عراق هم به سراغ بنای باستانی رفت و پس از بازدید از آن، دستور رسیدگی و مرمت را صادر کرد.

از این ماجرا حدود سه سال می‌گذرد و در این فاصله یعنی در دی ماه سال گذشته بخش دیگری از این بنای ۲۰۰۰ ساله فرو ریخت.

سست شدن و فروریزی تدریجی ایوان (‌در غیاب رسیدگی عراقی‌ها) باعث شد میراث فرهنگی ایران تاب نیاورد و اواخر همان دی ماه سال ۹۹ وزیر این وزارتخانه، یعنی علی‌اصغر مونسان بگوید که سازمان برنامه و بودجه برای مرمت و بازسازی طاق کسری و هزینه کردن در این زمینه موافقت کرده است.

اگر به موافقت و سرمایه وسط گذاشتن ایران به تنهایی بود، شاید تا به‌حال طاق کسری مرمت شده و سر و سامان یافته بود اما فقط این نبود و باید طرف عراقی هم نظر موافق خود را برای ورود ایران به بحث بازسازی اعلام می‌کرد که چنین خبری هیچ‌گاه شنیده نشد؛ تا همین چند روز پیش که خبر رسید مرمت طاق کسری آغاز شده است؛ آن‌هم نه با مشارکت مرمتگران و معماران ایرانی که با حضور معمارانی از سوئیس. این‌که ایرانی‌ها هم در بازسازی ایوان مدائن نقش و سهمی دارند یا نه، پرسشی است که ما نیز با وجود پیگیری بسیار تا لحظه درج این گزارش به پاسخ آن نرسیدیم.

طی سال‌های اخیر، کم اثر و بنای تاریخی در عراق تخریب نشده است. گذشته از آثاری که به‌دلیل سستی و فرسودگی و مرمت نشدن به‌دلیل شرایط جنگی عراق در یکی دو دهه گذشته فروریخته و نابود شده است، از زمستان سال۹۳ به این طرف یعنی تا زمان حضور داعش در عراق، بناها و آثار تاریخی بسیاری به‌دست این گروه تروریستی تخریب شد و از بین رفت؛ آثاری که بخشی از آنها مربوط به امپراتوری‌های ایران‌باستان بود؛ از تخریب شهرهای باستانی نمرود و الحضر (هترا) و دروازه المسقی و شهر باستانی خورسباد در موصل که با خاک یکسان شدند، گرفته تا تخریب کامل مقبره یونس‌نبی در شهر موصل؛ تخریب‌های تلخ و گسترده و دردناکی که نه‌ تنها صدای میراث‌دوستان منطقه را درآورد که حتی نیویورک‌تایمز هم طی گزارشی به این رویداد واکنش نشان داد و در گزارشی نوشت: میراث کهن و ارزشمند فرهنگی سوریه و عراق در دست غارت و چپاول «داعش» قرار دارد و گذشته این دو کشور باستانی در خطر محو شدن است. با این همه هیچ‌یک از این تخریب‌ها آنچنان که فروریزی بخشی از طاق بلند و باشکوه کسری در ایران صدا کرد، واکنش ایرانیان را به‌دنبال نداشت. اما چرا این طاق بلند‌بالا تا این حد برای ایرانیان مهم است و آن را بخشی از میراث خودشان می‌دانند و به‌هرگونه تغییر و تخریبی در آن حساسند؟ پاسخش البته چندان سخت نیست و شاید دلیلش آن باشد که این بنا بیش از هر بنای دیگری در کشورهای همسایه ایرانی است و بوی ایران باستان می‌دهد.

نماد تمدن ساسانیان

طاق کسری، ایوان مدائن یا ایوان خسرو، با هر نام که می‌خواهید آن را صدا کنید، فرقی نمی‌کند، چراکه نگاه‌ها جَلدی می‌رود سمت بلندترین طاق خشتی جهان در جنوب‌شرقی بغداد، پایتخت عراق امروزی که ایوان کاخ انوشیروان در تیسفون؛ محل برگزاری دیدارها و جشن‌های مهم ایرانیان همچون نوروز بوده و از عهد پادشاهان ساسانی به یادگار مانده است؛ از روزگاری که ایران گستره‌ای از جیحون (‌تاجیکستان‌) تا فرات (‌عراق‌) را در اختیار داشت و بر آن حکمرانی می‌کرد. طاق کسری با ۳۷ متر بلندا‌، دهانه‌ای به طول ۲۵ متر و عمق ۴۸متر دارد و از آنجا که با این حجم، تنها با خشت ساخته شده در نوع و زمان خود یک شگفتی به‌شمار می‌رفته است. این بنای باشکوه منبع الهام معماران زیادی در دوره‌های مختلف هم بوده و آثاری چون طاق موزه ایران‌باستان و آرم دانشگاه تهران با الهام و ایده‌گیری از آن طراحی و ساخته شده است. ایوان مدائن در ادبیات فارسی نیز دستمایه اشعار بیشماری بوده است. «خاقانی شروانی»، «خیام نیشابوری»، «انوری» و «فردوسی» در اشعار خود توجه بسیاری به این بنای باشکوه داشته‌اند.

هر لحظه در معرض خطر

ایوان مدائن با وجود زیبایی و معماری خاص و بی‌نظیری که دارد، هنوز ثبت جهانی نشده و همین هم باعث شده در غیاب توجهات سازمان‌ها و نهادهای میراث جهانی از‌جمله یونسکو،‌ هر لحظه و با هر بهانه‌ای به تخریب و فروپاشی کامل نزدیک‌تر شود؛ از تهدیدات طبیعی همچون باد و توفان و سیل و زمین‌لرزه گرفته تا تهدیدات غیرطبیعی از‌جمله جنگ.

آخرین تهدید جدی انسانی که آن را نشانه گرفته بود، مربوط به سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ و حضور داعش در عراق می‌شود که تا فاصله ۶۰ کیلومتری بنا پیشرفت کرده بودند و امکان تخریب بنا بسیار محتمل شده بود. خوشبختانه این اتفاق نیفتاد تا اسفند سال ۹۷ که کاظم الشمّری، نماینده ائتلاف الوطنیه (ایاد علاوی) در پارلمان عراق با انتشار ویدئویی از تخریب بخشی از طاق کسری خبر داد و با تاکید بر این‌که بخش‌های دیگری از بنا در معرض ریزش قرار دارد و هر لحظه ممکن است ویران شود، از رئیس‌جمهوری، نخست‌وزیر و وزیر فرهنگ عراق و همچنین سازمان یونسکو خواست برای نجات این اثر بی‌نظیر اقدام فوری کنند.

در پی انتشار این ویدئو که بازتاب گسترده‌ای هم در رسانه‌های عراقی داشت، عبدالامیر الحمدانی، وزیر وقت فرهنگ و گردشگری عراق از طاق بازدید کرد و سپس دستور انجام یک بررسی مطالعاتی با همکاری دانشگاه بغداد و مرمت و رسیدگی به وضعیت بنا را صادر کرد. البته در گزارش مذکور آمده بود که تخریب یاد شده مربوط به بخش‌های اصلی و باستانی طاق کسری نبوده، بلکه همان بخشی بوده که اخیرا از‌سوی یک شرکت از کشور چک آجرچینی شده بود. آن‌طور که گفته شده این شرکت با آجر و سیمان بنا را مرمت می‌کند که همین امر باعث سنگینی طاق بنا و ریزش بخش‌هایی از آن در روزهای پایان سال ۹۷ می‌شود.

موج درخواست ایرانیان

پس از آن بود که موجی از درخواست‌ها برای مرمت ایوان مدائن از‌سوی ایرانیان هم در رسانه‌ها و فضای مجازی کشورمان به راه افتاد و درخواست پشت درخواست که مسؤولان ایرانی قدم پیش بگذارند و به مسؤولان عراقی ندا دهند که ما آماده همکاری در این زمینه هستیم.

درخواست ایرانیان بی‌پاسخ نماند و علی‌اصغر مونسان، وزیر وقت میراث فرهنگی کشورمان اواخر دی ماه ۹۹ از موافقت سازمان برنامه و بودجه برای مرمت و بازسازی طاق کسری خبر داد.

مونسان گفت، به‌دلیل اهمیت تاریخی این اثر باستانی با آقای نوبخت در دولت صحبت‌هایی انجام و موافقت ایشان برای پرداخت هزینه مرمت اعلام و قرار شد پس از برآوردهای مالی، سازمان برنامه و بودجه اعتبارهایی برای احیا و مرمت این اثر تاریخی در‌نظر بگیرد و در اختیار وزارت میراث فرهنگی قرار دهد.

وزیر میراث این را هم گفت که کارشناسان میراث فرهنگی ایران به محض تحقق اعتبار (‌که چیزی حدود ۶۰۰ هزار دلار برآورد می‌شود) با هماهنگی همتایان عراقی به محوطه طاق کسری اعزام و عملیات بازسازی و احیای این اثر را آغاز می‌کنند.

از آن‌سو حجت‌الاسلام غلامرضا اباذری، رایزن فرهنگی ایران در عراق نیز به ایرنا گفته بود که دولت عراق تمایل دارد ایران مرمت طاق کسری را انجام دهد چون این بنا به‌طور مستقیم با تاریخ و فرهنگ ایران در ارتباط است و عراق نمی‌خواهد سازه‌هایی در طاق کسری ایجاد کند که به ارزش تاریخی و فرهنگی بنا لطمه وارد شود.

اباذری یک گلایه هم از دو طرف ایرانی و عراقی داشت و آن این‌که به گفته وی، از حدود چهار سال قبل، موضوع وخیم بودن شرایط طاق ایوان مدائن مطرح و از همان زمان با مقامات عراقی از‌جمله وزیر فرهنگ عراق و وزارت میراث فرهنگی ایران در میان گذاشته شده بود اما هیچ‌یک از طرفین جدیت کافی برای رسیدگی به این نماد تاریخی و فرهنگی ایران را از خود نشان ندادند و این در‌حالی بود که حدود ۶۰ تا ۷۵درصد از آجرهای طاق ایوان مدائن بر اثر بارندگی و شرایط جوی فروریخته است. در هر روی اواخر دی ماه سال ۹۹ و آن‌طور که همشهری گزارش داد درخواست اعزام هیأت کارشناسی ایران به عراق به وزارت خارجه کشورمان ارسال شده و حتی پاسپورت اعضای این تیم برای گرفتن ویزای سفر به عراق به وزارت خارجه رفت، گرچه هیچ‌گاه خبری از اعزام این گروه منتشر نشد. به‌جای آن در بهمن ۹۹ خبری منتشر شد که براساس آن عراق برای مرمت ایوان ایرانیان از کارشناسان سوئیسی و دانشگاه پنسیلوانیا دعوت کرده است.

ورود بنیاد «الیف»

خرداد ماه امسال نیز حسن ناظم، وزیر فرهنگ عراق به خبرنگاران ایرانی که در قالب یک هیات مطبوعاتی ایرانی به عراق سفر کرده بودند، گفت که بنیاد بین‌المللی الیف در سوئیس، در طول چهار پنچ ماه گذشته در دو مرحله کارهای مطالعاتی و آماده‌سازی برای مرمت اثر طاق کسری در منطقه «مدائن» را آغاز کرده و اینک در مرحله عملیاتی است.

طی روزهای گذشته نیز دیوید میشلمور، کارشناس مرمت و حفاظت از آثار باستانی که با تیمی از باستان‌شناسان دانشگاه پنسیلوانیا روی این پروژه کار می‌کند در این‌باره به خبرگزاری فرانسه گفته است که مرحله اضطراری کارهای حفاظت از این سازه قرار است در ماه آینده به پایان برسد.

به این ترتیب ایران فرصت مرمت و حفاظت از مهم‌ترین اثر ساسانی خارج از مرزهای خود را برای همیشه از دست داد. هنوز اما باور این‌که ایرانیان نقشی در بازسازی یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی نیاکان خود را ندارند، برای مردم کشورمان به‌ویژه معماران‌، باستان‌شناسان و فعالان حوزه میراث فرهنگی سخت است. پیگیری‌های ما در جام جم برای دریافت این موضوع هم تاکنون راه به جایی نبرده است.

حال پرسش این است که آیا ما در ایران معمار و مرمتگر خوبی نداریم؟ آیا نتوانستیم با عراقی‌ها ارتباط و تعامل خوبی برقرار کنیم تا اعتماد آنها را برای مرمت بنا جلب کنیم یا این‌که آتش بروکراسی‌بازی و فرصت‌سوزی‌هایمان دامن این موضوع مهم را هم گرفت تا یک فرصت بی‌نظیر را از کف بدهیم؛ فرصت تعامل فرهنگی بیشتر و پایدارتر با کشور همسایه که اتفاقا مورد توجه و تاکید دولت جدید ایران هم هست؛ چه آن‌که سید‌ابراهیم رئیسی در اولین سخنرانی خود در مجلس در مراسم تحلیفش روی برقراری روابط نزدیک با همسایگان بسیار تاکید و آن را از اولویت‌های کاری خود عنوان کرد.

فاطمه مرادزاده - ایران / روزنامه جام جم