نکات کلیدی در آزمایش‌ بر بالین بیمار

البته عوامل دیگری مانند شیوع بیماری‌های عفونی در کشور‌های در حال توسعه و افزایش بیماری‌های ناشی از سبک زندگی نادرست مانند بیماری‌های قلبی، دیابت و سرطان‌ها روند عمومی انجام آزمایش‌ها را به سمت انجام آزمایش‌های ساده که به افراد حرفه‌ای برای انجام آزمایش نیاز نداشته و معمولا در خارج از فضای آزمایشگاه قابل انجام است، سوق داده است. اما انجام آزمایش‌های بر بالین بیمار نیز با چالش‌های زیادی روبه‌روست که در گفتگو با دکتر غلامرضا حمزه‌لو، متخصص علوم آزمایشگاهی و مسؤول محور آزمایش‌های تشخیص بر بالین، مروری بر آن‌ها خواهیم داشت.

منظور از آزمایش‌هاى بر بالین چیست؟

آزمایش‌های بر بالین بیمار که اصطلاحا به آن‌ها (POCT) نیز گفته می‌شود، انجام آزمایش (نتیجه) در برهه‌ای از زمان است و از نتیجه آن برای تصمیم‌گیری و انجام اقدامات مناسب استفاده می‌شود که به بهبود سلامتی منجر خواهد شد. به عبارتی این آزمایش‌ها برای استفاده در محل یا نزدیک محلی که بیمار در آن قرار دارد، طراحی شده و به فضای اختصاصی دائمی نیاز ندارد و خارج از امکانات فیزیکی آزمایشگاه‌های بالینی انجام می‌شود. برای مثال، انجام آزمایش قند خون در بیمارستان یا توسط خود فرد مبتلا به دیابت از‌جمله این آزمایش‌هاست. البته مکان‌های زیادی بر حسب موقعیت بالینی ممکن است این آزمایش‌ها در آنجا انجام شود؛ از‌جمله بخش‌های اورژانس، اتاق عمل، کلینیک‌های سرپایی، بخش مراقبت‌های ویژه، نظارت بر بهداشت عمومی، دفاع زیستی و بیماری‌های عفونی در حال ظهور مثل بیماری کووید ــ ۱۹.

بله. در حال حاضر بسیاری از آزمایش‌های ساده و تخصصی در طیف وسیعی از بیماری‌های عفونی مثل هپاتیت، ایدز، آزمایش‌های بیوشیمی و معمول آزمایشگاهی و حتی در زمینه آزمایش‌های تشخیص مولکولی پیشرفته، در قالب آزمایش‌های بر بالین بیمار انجام می‌شوند. با این حال، توسعه و تایید مقررات و ادغام بالینی آزمایش‌های تشخیصی که از این فناوری‌های جدید استفاده می‌کنند، چالش‌های قابل توجهی دارد.

بله، در بسیاری از موارد به دستگاه‌های خاصی نیاز است. مثال ساده آن دستگاه گلوکومتر یا دستگاه اندازه‌گیری قند خون است. البته استفاده و به‌کارگیری آن‌ها معمولا آسان است و با آموزش ابتدایی از سوی افراد آزمایشگاهی و حتی خود فرد قابل انجام هستند. ولی در بسیاری از موارد به دستگاه‌هایی نیاز است که آموزش بیشتر و به‌کارگیری روش‌های کنترل کیفیت را لازم دارند و در این زمینه چالش‌های زیادی در ارتباط با POCT وجود دارد که عمدتا مربوط به تضمین کیفیت است.

انجام این‌گونه آزمایش‌ها در چه شرایطى و به چه افرادى توصیه مى‌شود و با چه مزیت‌هایى همراه است؟
از آنجا که انجام این آزمایش‌ها می‌تواند از سوی افراد غیرآزمایشگاهی و حتی خود فرد انجام پذیرد، به ارائه آموزش‌ها به افراد زیادی نیاز دارد که معمولا در محیط‌های بهداشتی و درمانی با توجه به گردش زیاد کارکنان، فرآیند آموزش و استفاده مناسب از این آزمایش‌ها را با چالش‌های جدی همراه می‌کند. از طرف دیگر همه دستگاه‌هایی که برای یک برنامه خاص به بازار عرضه می‌شوند عملکرد فنی یکسانی ندارند و ما نباید کیفیت آن‌ها را مسلم بدانیم. برای مثال، درصد قابل توجهی از سیستم‌های اندازه‌گیری قند خون، حتی آن‌هایی که دارای برچسب CE هستند، حداقل الزامات دقت استاندارد را ندارند و در بسیاری از موارد مغایرت نتایج این آزمایش‌ها با نتایج آزمایشگاهی منجر به مراجعات زیاد به آزمایشگاه و صرف هزینه‌های بیشتر شده‌است. البته این مورد فقط به آزمایش قند خون محدود نیست و بسیاری از آزمایش‌هایی که از جانب افراد غیرآزمایشگاهی (برای مثال آزمایش تشخیص بارداری توسط کارشناسان مامایی و بعضا استفاده از کیت‌ها و دستگاه‌های آزمایشگاهی در مطب‌های تخصصی در کلینیک‌های غدد یا انکولوژی و...) را نیز شامل می‌شود. متاسفانه از آنجا که در کشور ما سیاست‌های کلی در مورد چگونگی نیازسنجی، نحوه انتخاب حوزه‌های مجاز به استفاده، شیوه‌نامه‌های ارزیابی کیفیت و عملکرد POCT، نحوه صدور مجوز فروش، نظارت در سطح مصرف این وسایل، و تبلیغات بعضا گمراه‌کننده شرکت‌های واردکننده، مشخص نبوده و قوانین و مقررات مناسب برای استفاده از این وسایل تنظیم و اجرایی نشده است. استفاده از این وسایل نظام سلامت و مراقبت از بیمار را با چالش‌های جدی مواجه کرده است.

درصورتی‌که از این وسایل و آزمایش‌ها به‌صورت درست و در شرایط بالینی مورد نیاز و از جانب افراد آموزش‌دیده استفاده شود، می‌تواند نتایج و پیامد‌های مفیدی داشته باشد. از‌جمله مزایای احتمالی این روش می‌توان به تصمیم‌گیری سریع‌تر و تریاژ بیماران، کاهش زمان کارکرد، کاهش وابستگی زیاد به خدمات آزمایشگاهی، کاهش زمان مراقبت‌های بعد از عمل، کاهش تعداد مراجعه به کلینیک‌های سرپایی، کاهش تعداد تخت‌های بیمارستانی مورد نیاز، استفاده بهینه از زمان حرفه‌ای تیم بالینی و بیماریابی سریع‌تر در موارد همه‌گیری بیماری‌ها اشاره کرد.

چالش‌های زیادی در ارتباط با آزمایش‌های بر بالین بیمار وجود دارد که عمدتا مربوط به تضمین کیفیت است. آزمایش‌های بر بالین بیمار را کارکنان بالینی و نه افراد آموزش‌دیده آزمایشگاهی انجام می‌دهند که می‌تواند به خطا‌های ناشی از درک‌نکردن اهمیت کنترل کیفیت و شیوه‌های تضمین کیفیت منجر شود.

خوشبختانه یکی از پرکاربردترین این آزمایش‌ها، آزمایش تروپونین است که به‌صورت گسترده‌ای در بیماران مشکوک به سکته قلبی و معمولا در اورژانس بیمارستان‌ها یا در آمبولانس و از سوی کارکنان مراکز درمانی انجام می‌شود و نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای در تشخیص سریع و مراقبت از بیمار دارد. نکته مهم در این موارد این است که حتما باید آموزش و کاربرد این آزمایش‌ها از سوی کارشناس واجد صلاحیت آزمایشگاه هدایت و نظارت شود.

باید‌ها و نباید‌های تست‌های تشخیص سریع کرونا

این متخصص علوم آزمایشگاهی در پاسخ گفت: از این آزمایش‌ها برای تشخیص طیف وسیعی از بیماری‌های عفونی می‌توان استفاده کرد؛ برای مثال در شیوع بیماری‌های واگیر مانند سل، اچ‌آی‌وی، مالاریا، بیماری‌های ویروسی، عفونت‌های گوارشی و ویروس‌های کرونا، سارس، ابولا و بیماری‌های نوپدید و بازپدید تحت شرایط کنترل‌شده کاربرد دارد. درحال‌حاضر و همزمان با همه‌گیری کووید ــ ۱۹ در کشور از آزمایش سریع تشخیص آنتی‌ژن کووید در مدیریت کرونا استفاده می‌شود که البته به‌دلایلی که پیش‌تر به آن اشاره شد با چالش‌های زیادی مواجه هستیم. به دلیل این‌که حساسیت تشخیصی این آزمایش‌ها در مقایسه با روش مولکولی در بهترین شرایط کیفیت این تست‌ها، حدود ۸۰درصد است و به زمان نمونه‌برداری و نحوه آن بسیار وابسته است. با وجود این‌که استفاده از این آزمایش‌ها بیشتر در موارد علامت‌دار و افرادی که با بیماران تاییدشده با تست پی‌سی‌آر ارتباط نزدیک دارند توصیه شده است، مشاهده می‌کنیم بعضا در سایر موارد نیز استفاده می‌شود یا گاهی از طرف مردم و برای موارد غیرضروری و به‌علت هزینه پایین آن، درخواست می‌شود و نتایج منفی کاذبی را ایجاد می‌کند که نهایتا ممکن است سلامت فرد و دیگر افراد جامعه را به خطر بیندازد. از طرف دیگر نمونه‌برداری و انجام این آزمایش به شرایط ایمن از نظر فضای فیزیکی نیاز دارد و توسعه آن به مطب‌ها و سایر مکان‌ها، که شرایط ایمنی لازم را ندارند ممکن است باعث انتشار بیشتر بیماری نیز شود.