سیما در سوگ

حضور در هیئات مذهبی و شرکت در انواع و اقسام عزاداری‌ها که در نقاط مختلف ایران رایج است، باعث می‌شود بیشتر مخاطبان رسانه‌ملی در این ایام محدود و از میان کسانی باشند که توانایی جسمی حضور در مراسم عزاداری را ندارند اما پیدا شدن سروکله ویروس کرونا این معادلات را به هم زد و محرم سال پیش و امسال، انتخاب بسیاری از عزاداران حسینی ماندن در خانه و دنبال‌کردن محافل عزاداری از راه‌هایی مانند تماشای تلویزیون و استفاده از فضای‌مجازی بود.

در چنین شرایطی صداوسیما وظیفه سنگین‌تری بر دوش داشت و تدارک برنامه‌های مناسبتی متنوع را در دستور کار قرار داد. در این گزارش نگاهی به حال‌وهوای تلویزیون در ایام عزای سرور و سالار شهیدان می‌اندازیم و گونه‌های مختلف برنامه‌های تلویزیونی در این ایام را بررسی می‌کنیم.

برنامه‌های گفت‌وگومحور

برنامه‌هایی با حضور یک مجری و یک کارشناس، مرسوم‌ترین ساختاری است که برنامه‌سازان مذهبی صداوسیما به آن تمایل نشان می‌دهند و در مناسبت‌های گوناگون ازجمله محرم آن را به کار می‌گیرند. این برنامه‌ها تولید نسبتا ساده‌ای دارد و همه چیز در استودیو اتفاق می‌افتد.

گفت‌وگوی بین مجری و کارشناس برنامه که می‌تواند روحانی یا مداح باشد با محورهای موضوعی مشخصی پیش می‌رود و در فواصل برنامه، آیتم‌هایی به عنوان میان‌برنامه روی آنتن می‌رود که در ایام محرم معمولا ذکر مصیبت یا شعرخوانی آیینی است.

چنین برنامه‌هایی در بیشتر مواقع به‌صورت زنده روی آنتن تلویزیون می‌رود و همین موضوع به انتقال بهتر حال‌وهوای برنامه به مخاطب کمک می‌کند، چرا که هم گروه برنامه‌ساز و هم بینندگان در یک زمان به سر می‌برند. استودیوی بسیاری از برنامه‌ های گفتگو محور مذهبی در پشت‌بام حرم‌ها و بقاع‌متبرکه قرار دارد و نمای گنبد و گلدسته به فضاسازی بهتر کمک می‌کند؛ البته برخی برنامه‌های مذهبی کارکرد تخصصی‌تری دارند و به‌طور جدی به علوم انسانی نیز وارد می‌شوند؛ نمونه این نوع برنامه‌ها «سوره» شبکه چهار است که در محرم امسال با حضور استادان حوزه و دانشگاه به بررسی سلسله بنی‌ امیه پرداخت.

نمایش بخش‌ هایی از هیئات حسینی

صاحبنظران عرصه رسانه و برنامه‌سازان معتبر هنوز به نتیجه مشخصی درباره پخش فیلم ضبط‌شده منابر واعظان از تلویزیون نرسیده‌اند؛ برخی معتقدند منبر رسانه مجزایی است که ویژگی‌های خاص خود را دارد و پخش آن از تلویزیون اثرگذار نیست اما برخی دیگر اعتقاد دارند منبر واعظان بادانش و سخنور فارغ از اینکه از چه رسانه‌ای به گوش مخاطب برسد، کارکرد خود را داراست.

به هر حال در این چند دهه منبر بسیاری از سخنرانان روی آنتن تلویزیون رفته و این روند همچنان ادامه دارد و شاید بتوان گفت درباره افرادی مانند شیخ حسین انصاریان، حجت‌الاسلام دکتر رفیعی، حجت‌الاسلام عالی و...

نظر گروه‌دوم کارشناسان به حقیقت نزدیک‌تر است و منبر این سخنرانان در تلویزیون به خوبی دیده می‌شود.

نمایش بخش‌های دیگر هیئات مانند روضه‌خوانی و نوحه‌خوانی و سینه‌زنی هم همواره جزئی از برنامه‌های محرمی رسانه ملی بوده است؛ البته نمایش این بخش‌ها حساسیت‌ها و اقتضائات بیشتری دارد که باید موردتوجه قرار گیرد. در سال‌های اخیر و با پیشرفت تجهیزات فنی، تصویربرداری از عزاداران هم تغییرات قابل‌توجهی داشته و نماهای تازه و زیبایی توسط کوادکوپترها به ثبت می‌رسد.

ارتباط زنده در روزهای تاسوعا و عاشورا

عزاداری ماه محرم در آغاز دهه‌اول به مرور پرشور می‌شود و در دو روز تاسوعا و عاشورا به اوج خود می‌رسد. جدول پخش تلویزیون هم در این دو روز روال عادی و همیشگی‌اش را ندارد و برنامه‌های ویژه‌ای روی آنتن می‌رود.

پخش زنده عزاداری مردم در نقاط مختلف ایران یکی از بخش‌های همیشگی تاسوعا و عاشورای سال‌های اخیر بوده و از جذابیت بالایی هم برخوردار است؛ چرا که می‌توان با مشاهده این تصاویر با شیوه عزاداری مردم در بخش‌های گوناگون کشور آشنا شد.

پخش زنده عزاداری حرم امام‌رضا(ع)، حرم حضرت‌معصومه(س)، حرم حضرت عبدالعظیم حسنی و سایر بقاع متبرکه نیز در این دو روز انجام می‌شود؛ البته این ارتباط‌های زنده به داخل ایران محدود نمی‌شود و به طور خاص، پخش زنده عزاداری در حرم امام‌حسین(ع) در کربلای‌معلی حال‌وهوای خاصی دارد؛ چرا که عراقی‌ها به شیوه مخصوص به خودشان و به شکل پرشوری عزاداری می‌کنند.

مجموعه‌های نمایشی

ساخت سریال‌های مناسبتی ویژه ماه محرم، اندکی بعد از پا گرفتن سنت سریال سازی در ماه رمضان آغاز شد و می‌توان گفت قدمتی در حدود دو دهه دارد.

اولین سریال شاخص و موفق محرمی «شب‌دهم» حسن فتحی بود و این روند توسط کارگردانان دیگر هم ادامه یافت.

«مختارنامه» داوود میرباقری نقطه‌عطفی در سریال‌هایی با موضوع عاشورا بود و محبوبیت بی‌نظیر آن در زمان پخش باعث شد تلویزیون در محرم سال‌های بعد آن را از شبکه‌های گوناگون و به اشکال مختلف روی آنتن ببرد.


به طور کلی می‌توان گفت سیاست رسانه‌ملی در سال‌های اخیر به‌گونه‌ای بوده که در دهه‌اول محرم که مردم بیشتر در هیئات حضور دارند و زمان کمتری برای تماشای تلویزیون دارند، سریال‌های تولیدشده در سال‌های قبل را روی آنتن می‌برد و سریال‌های تازه در روزهای بعد پخش می‌شود.

تلویزیون در ایام عزاداری محرم چه تفاوتی با زمان‌های دیگر دارد؟

به جز برنامه‌های ویژه‌ای که به مناسبت ایام عزای حضرت سیدالشهدا(ع) تولید و پخش می‌شود، تغییرات گسترده‌ای هم در روال عادی سایر برنامه‌ها و به‌طور کلی فضای‌ رسانه‌ملی شکل می‌گیرد. حذف موسیقی‌های شاد و ریتمیک و جایگزینی آنها با موسیقی‌های غمگین و مناسب ایام عزاداری یکی از این تغییرات است.

علاوه بر آن گرافیک شبکه‌ها در این ایام تغییر می‌کند و استفاده از رنگ مشکی در لوگو، اعلام برنامه، زیرنویس و... بیشتر می‌شود.

سریال‌های کمدی‌ای که از شبکه‌های مختلف سیما روی آنتن می‌روند، موقتا متوقف می‌شوند و حتی شبکه‌ای مانند نسیم که رسالت آن نشاط و سرگرمی است، در این ایام حال‌وهوای دیگری پیدا می‌کند.

در دو روز تاسوعا و عاشورا برنامه‌های کودکان هم شکل دیگری می‌گیرند تا نسل‌های تازه از سنین پایین با فرهنگ حسینی آشنا شوند.

محمد وفایی - خبرنگار / ضمیمه قاب کوچک روزنامه جام جم