تونل گلسرک یا قلعه شهر گمشده کوهدم؟ (+عکس)

با انتشار این خبر نگاه‌ها به روستایی معطوف شد که پیش از این تنها به‌واسطه اخبار مربوط به سرریزشدن شیرابه زباله‌های سراوان و شکایت اهالی روستا، نامش به رسانه‌ها راه پیدا کرده بود.

ماجرای تونل تاریخی این روستا ما را هم به روستای گلسرک کشاند تا جزئیات بیشتری از این تونل دستکند به‌دست بیاوریم؛ تونلی که محلی‌ها می گویند سال‌ها از وجود آن با خبر بودند و پیرمردهایش هم دهه 40 مرمت آن را به یاد دارند اما حالا سایت میراث فرهنگی به‌عنوان یک پایگاه خبری مرجع، با کاربرد واژه کشف به گونه‌ای خبررسانی کرده که گویی تونل به‌تازگی از دل زمین بیرون آمده است!

اگر اداره کل راه و ترابری گیلان، تصمیم نگرفته بود به منظور تعریض جاده، کوهی را که این سازه عجیب بر آن قرار گرفته برش دهد، محلی‌ها ترجیح می‌دهند برای جلوگیری از ورود حفاران غیرمجاز، همچنان این سازه تاریخی در دل جنگل پوشیده بماند اما دست به دامان اداره میراث فرهنگی شدند تا لااقل با ثبت ملی آن جلوی تخریبش را بگیرند.

دومین روزی است که در گیلان پی‌درپی باران می‌بارد. بعد از تابلوی روستای گلسرک و نرسیده به پیچ جاده‌ای که به امامزاده هاشم می‌رود، درست روبه‌روی کاروانسرای میراثی شاه عباسی (معروف به کاروانسرای لات)، کوهی قرار دارد که معلوم است بخش‌هایی از کوهپایه از قبل برش خورده است.

یکی از اهالی گلسرک که نزدیک پیچ جاده مغازه دارد، جنگل‌های بالای کوه و مشرف به کاروانسرا را نشان می‌دهد و می‌گوید: تونل دستکند تاریخی گلسرک بالای همین کوه است ولی به دلیل رشد بیش از حد درختان، قابل دیدن نیست. بعد هم در کناره کوه، راه باریکی را نشان می‌دهد که ‌باید از آن بالا رفت تا به تونل تاریخی رسید.

یکی دیگر از اهالی گلسرک هم به ما می‌گوید حتی اگر تجهیزات کوهنوردی هم داشته باشی، نمی‌توانی بالا بروی و راه دسترسی به آن «بز رو» است.

در روستا اگر پای غریبه‌ای باز شود همه فوری باخبر می‌شوند. در اندک زمانی، دهیار روستا هم از راه می‌رسد.سجاد صولتی شهرستانی، ما را از بالا رفتن تا نوک کوه منصرف کرده و می‌گوید: چندروز پیش هم که تیم میراث فرهنگی برای بازدید تونل آمد به سختی از کوه بالا رفتیم. یکی بالا می‌رفت و طناب می‌بستیم تا بقیه را بالا بکشیم. زمین، شیب تندی دارد و به‌علت بارندگی‌های چندروز اخیر،بستر جنگل لجنزار و به‌شدت لغزنده شده است. حتی پس از قطع بارش‌ها، به دلیل انبوه درختان و سایه سار بودن مسیر، باید یک هفته صبر کرد تا زمین کاملا خشک و برای تردد مساعد شود.

دهیار ابتدای راه دسترسی را به ما نشان داده و می‌گوید: محلی‌ها از قبل هم از وجود این تونل تاریخی باخبر بودند ولی سعی می‌کردند خودشان از آن حفاظت کنند، زیرا معتقد بودند با اطلاع رسانی درباره وجود چنین سازه تاریخی هم پای ماجراجویان غیرمسؤول به تونل باز می‌شود و هم بر تعداد حفاران غیرمجاز به طمع دستیابی به گنج افزوده می‌شود.

احساس خطر کردیم

صولتی که خود از فعالان حوزه گردشگری است، صحبتش را این‌گونه ادامه می‌دهد: اگر حالا هم ماجرا را رسانه‌ای کردیم، به‌دلیل خطری بود که این سازه تاریخی را تهدید می‌کند. اداره راه تصمیم گرفته برای تعریض آزاد راه رشت- قزوین با برداشتن کوه، جاده را تعریض کند. البته دامنه این کوه تا پشت دیوار کاروانسرای لات ادامه داشت و برای ساخت همین جاده‌ای که می‌بینید، یک بار کوه را برش داده‌اند.

دهیار گلسرک می‌گوید: مشابه همین سازه، چندکیلومتر جلوتر سازه‌ای در روستای «نقله‌ بر» هست و فضای آن قبل از انقلاب در اختیار نیروهای نظامی بود. بعد از انقلاب هم به ژاندارمری واگذار شد. اداره راه برای تعریض جاده می‌خواست سازه تاریخی نقله بر را هم خراب کند ولی نیروی انتظامی به عنوان مالک ممانعت کرد.اگر جاده قدیم را بررسی کنید، تونلی قدیمی می‌بینید که از زیر جاده رد می‌شود. پلی آنجا ساخته‌اند که به‌جای آن‌که دو سوی آن باز باشد، از یک سمت به کوه می‌رسد. احتمالا این پل هم در راستای همین سازه دفاعی بوده به نحوی که اگر دیدبان متوجه حرکت دشمن در نقله‌بر می‌شد، برای جلوگیری از حرکت‌شان به سمت رشت پل را منفجر می‌کرد.

همه اجزای تونل

دهیار روستا مرتفع‌ترین نقطه کوه را نشان داده و با بیان این‌که تونل درست بالای قله است و از آن بالا نه‌تنها جاده و کاروانسرا بلکه تمام مسیر جاده تا نزدیک به سد پیداست، می‌گوید: این سازه دستکند 16 برج نگهبانی دارد که از 300 متری دامنه کوه شروع می‌شود. دو تا از این برجک‌ها در حوزه جغرافیایی امامزاده‌هاشم است و بقیه در گلسرک. برج‌های نگهبانی با یک رشته تونل‌های زیرزمینی به هم متصل هستند. تونل‌ها راهروهای جداگانه‌ای دارد که هر راهرو به یک برجک نگهبانی می‌رسد. برجک‌ها بر لبه کوه و در جایی قرار گرفته که از بالای آنها تمام اطراف دیده شود. تونل علاوه‌بر اینها سه اتاق بزرگ دارد و یک محوطه وسیع مسقف که حدود چهار متر عرض و هشت متر طول دارد ولی سقفش به مرور زمان فروریخته‌است.

کمک سربازان به مرمت بنا

از صولتی درباره قدمت اثر می‌پرسیم و این‌گونه پاسخ می‌گیریم که درباره تاریخ ساخت اثر اختلاف‌نظر است: «من در راهروها، شماره‌های 1337 و 1344 دیده‌ام که به نظر می‌رسد تاریخ مرمت‌هایی است که استادکار مرمت آنها را روی سیمان نوشته است. پیرمردهایی هم هنوز در گلسرک در قید حیات هستند که به یاد دارند در سال‌های یادشده، این سازه تعمیر می‌شده است. یکی از آنها تعریف می‌کند مهندسان آن آمریکایی بودند و هر چند وقت یک‌بار برای بررسی می‌آمدند و اگر حتی چند سانتی‌متر دیوار کج بالارفته بود، دستور می‌دادند تخریب و از نو ساخته شود. گویا سربازان را هم برای آوردن مصالح اجیر کرده بودند. راه دسترسی به این سازه، بسیار سخت و به اصطلاح محلی‌ها بزرو است و حتی قاطر و اسب هم توان بالارفتن و بردن مصالح را ندارد و فقط بز می‌تواند از این مسیر سخت کوهستانی عبور کند. بنابراین سربازان را تا بالای کوه به خط کرده بودند و مصالح را دست به دست به بنا می‌رساندند.»

صولتی ادامه می‌دهد: باستان شناسی که از میراث فرهنگی برای بررسی اثر آمده بود، از روی شواهد اعلام کرد سازه ممکن است متعلق به اوایل دوره پهلوی یا اواخر قاجار باشد.

نقش جنبش جنگل در تونل

از او می‌پرسم با توجه به این‌که قبلا راه ورود به رشت از سمت جاده سنگر بوده، ممکن است این سازه در زمان حوادث جنبش جنگل، توسط روس‌ها و برای جلوگیری از ورود نیروهای انگلیسی که از جنوب بازمی‌گشتند، ساخته شده باشد؟

می‌گوید این را به‌درستی نمی‌دانم ولی پدران ما به یاد دارند که در زمان ساخت راه قدیم رشت به قزوین که از سنگر می‌گذرد، همین کاروانسرای لات، محل اسکان سربازان روس بوده است.

صولتی با تاکید بر حفاظت از این سازه تاریخی می‌گوید: این سازه تاریخی همواره از سوی حفاران غیرمجاز تهدید می‌شود. امیدواریم با بازدیدهای صورت‌گرفته در روزهای اخیر از سوی میراث فرهنگی گیلان و فرمانداری رشت، این تونل دستکند هرچه زودتر ثبت ملی شود تا به بهانه تعریض جاده شاهد تخریب کوه و تونل نباشیم.

شاید متعلق به دوران صفویه باشد

سراغ باستان‌شناسی می‌رویم که برای تعیین قدمت اثر به گلسرک رفته بود. میثم نواییان می‌گوید: بنده 15 سال پیش هم این اثر را دیده بودم، ولی برای حفظ آن هیچ‌گاه موضوع را رسانه‌ای نکردیم.

او ادامه می‌دهد: تعیین قدمت دقیق یک بنای تاریخی مستلزم کاوش‌های باستان‌شناسی است و معتقدم نباید شتابزده عمل کرد. بازدید فعلی هم فقط برای گمانه‌زنی و شناسایی اولیه اثر صورت گرفت و نمی‌توان نظر قطعی صادر کرد. آنچه فعلا از روی شواهد می‌توان حدس زد، قدمت بنا یا اوایل پهلوی یا اواخر قاجار است، زیرا در مصالح دیوارها هم آهک و ساروج به کار رفته و هم سیمان. ولی بی‌تردید این بنا بارها مرمت شده است.

نواییان با اشاره به موقعیت قرارگیری این سازه تاریخی یادآوری می‌کند که بنا در طول تاریخ کاربرد دفاعی و دیدبانی داشته است. در منابع تاریخی شهری به‌نام کوهدم را داریم که حوزه نفوذ سلاطین کیایی شرق گیلان (پیش از صفویه) و در نزدیکی امامزاده‌هاشم به سمت سنگر بوده است. شاید بنای اولیه این تونل متعلق به آن دوران باشد.

ثبت اضطراری سازه در دستورکار است

ولی جهانی، معاون میراث‌فرهنگی گیلان هم با اشاره به بررسی‌های اولیه این سازه تاریخی برای تهیه پرونده ثبتی و ثبت ملی آن می‌گوید: پرونده ثبت اضطراری این تونل تاریخی آماده شده و به‌زودی برای ثبت اضطراری به دبیرخانه شورای ثبت وزارت میراث فرهنگی ارسال می‌شود. ممکن است این سازه یک قلعه تاریخی باشد، ولی ‌باید تعیین حریم و گمانه‌زنی‌های باستان‌شناسی دقیق روی آن صورت گیرد.

مهری شیرمحمدی - جام‌جم گیلان