بزرگان، خاک درگاه جوادند

از این منظر وقتی زندگی اهل‌ بیت(ع) را مرور می‌کنیم، متوجه می‌شویم که بسیاری از اصحاب آنها و یاوران‌شان، خود از بزرگان بوده‌اند و زندگی آنها الگوی مناسبی برای همه مردم است. این اتفاق، نه‌ تنها در دوران زندگی دنیوی اهل‌ بیت(ع) معنا یافته بلکه با رخت بربستن آنان از دنیا نیز کماکان نوادر دوران و بزرگان علم و دین، به گرد معصومین(ع) می‌گردند و در نهایت چنان که سعدی در گلستان می‌گوید، معترف شده‌اند که: «ما عرفناک حق معرفتک.» شاید یکی از صورت‌های ظاهری این طواف دور اهل‌ بیت(ع) را بتوان با نگاهی به حرم‌های آنها یافت. آنجا که می‌بینیم بزرگان علم و مذهب، پس از مرگ نیز در جوار اهل‌ بیت(ع) به خاک سپرده می‌شوند. گویی می‌خواهند این مراوده مشتاقانه را پس از مرگ نیز در این جهان ادامه دهند و چون پروانگان به گرد شمع وجودی معصومین(ع) در پرواز باشند. از این منظر مطالعه و بررسی حرم‌های مطهر اهل‌بیت(ع) حاوی نکاتی خواندنی و جالب‌توجه است. به مناسبت شهادت حضرت جواد الائمه(ع) نقشه‌های حرم ایشان و حرم موسی ابن جعفر(ع) در کاظمین را بررسی کردیم تا بزرگانی که در این حرم‌های شریف مدفونند را بشناسیم. در حرم کاظمین افراد زیادی دفن شده‌اند که در میان آنان شخصیت‌های علمی و رجال سیاسی هم وجود دارد. در کتاب تاریخ المشهد الکاظمی از بیش از ۳۰ نفر نام برده شده‌است که در دوران بنی‌عباس در حرم کاظمین دفن شده‌اند. این‌که چه بزرگانی این رتبه و مقام را یافته‌اند که در جوار دردانه امام رضا(ع) به خاک سپرده شوند نیز می‌تواند جالب‌ توجه باشد.

فرهادمیرزا معتمدالدوله
محل تدفین: نزدیک درب صحن شرقى باب‌المراد
فرزند عباس‌میرزا یکی از رجال فرهیخته دولت قاجاری است، مردی که جدای از سیاست، اهل دیانت و فرهنگ بود و آثاری از خود برجای گذاشت. آثاری که فرهادمیرزا در موضوعات گوناگونی علمی، ادبی و تاریخی نگاشته، مؤید فضل و دانش فرهادمیرزا و روحیه تحقیق، پژوهش و مطالعات گسترده است. «قمقام زخّار و صمصام بَتّار» از مهم‌ترین آثار او در احوالات حضرت ابی‌عبدا...الحسین(ع) است. فرهادمیرزا سبب تألیف این اثر را وجود اختلاف در روایات منقول و ورود تشبیهات و توضیحات شاعران و ذاکران در تاریخ عاشورا بیان کرده است؛ زیرا از نگاه او، این امور به اندازه‌ای رواج یافته بود که شناخت صحیح از سقیم، جز برای عالم خبیر و نافذ بصیر ممکن نبود. به همین سبب درصدد تألیف کتابی خالی از حشو و زواید در احوال امام‌حسین(ع) از ولادت تا شهادت برآمد تا آن‌که در ۱۲۹۳ قمری هنگام بازگشت از سفر حج، در دریای مدیترانه (دریای سفید) توفانی عظیم دریا را متلاطم می‌سازد و او به امام حسین(ع) متوسل می‌گردد و نذر می‌کند که کتاب مقتلی را که قبلا آغاز کرده بود، به پایان برساند. در آن حادثه خطرناک مقداری از تربت حضرت امام حسین(ع) را به آب دریا می‌پاشد و دریا آرام می‌گیرد و او با سلامت به مقصد می‌رسد. سفر حج او در سال ۱۲۹۲ قمری بود و سفرنامه‌ای ارزشمند نیز از آن سفر برجای گذاشته است.
شاهزاده معتمدالدوله، در حجره‌اى نزدیک درب صحن شرقى «باب‌المراد» در زیر ساعت به خاک سپرده شد. او تلاش زیادى در بازسازى حرم، به‌ویژه صحن و دیوارهاى اطراف آن کرد. وى دستور داد بر بالاى سنگ‌قبرش تصویر سگى را به نشانه سگ اصحاب کهف حجارى کنند که دو دست خود را زیر چانه خود گذاشته و این آیه را همچون خواجه نصیر روى قبر وى بنویسند: «و کلبُهُم باسِطٌ ذِراعَیهِ بِالوَصید».

شیخ مفید
محل تدفین: رواق شرقی، جنب مزار ابن قولویه قمی
محمد بن محمد بن نُعمان، متکلم و فقیه امامیه در قرن‌های چهارم و پنجم قمری بود. شیخ مفید در رشته‌های مختلف تلاش فراوان به خرج داد و نزدیک به ۲۰۰ اثر تالیف کرد که می‌توان گفت در این تالیفات دایره‌ المعارفی از تشیع گردآوری شده است. نجاشی، یکی از شاگردان بزرگ مکتب شیخ مفید ۱۷۱ جلد کتاب از تالیفات شیخ را ذکر کرده و آثار این دانشمند شیعه را در سه دسته فقه، علوم قرآنی و علم کلام و عقاید طبقه‌بندی کرده است. از این میان، ۲۰ اثر مربوط به امامت و فلسفه سیاسی امامت در شیعه و مقوله غیبت امام دوازدهم است.
حضرت ولی‌ عصر(عج) از شیخ مفید به‌عنوان برادر و دوست یاد کرده و آن حضرت در نامه‌ای خطاب به وی نوشتند: این نامه‌ای است به برادر راستگو و درستکار و دوست مخلص ما، کسی که در یاری ما کوتاهی نکرده و وفا را رعایت کرده است.
امام زمان(عج) در رثای این عالم فرزانه ابیاتی سرودند که معنای آن چنین است: «ای‌ کاش خبردهنده مرگ، خبر فقدان تو را نیاورد که مردن تو روزی است که برای آل‌محمد(ص) مصیبت بزرگی است. اگرچه تو در میان خاک قبر پنهان شدی، علو و دانش خداپرستی در تو اقامت گزیده است. قائم‌ المهدی خوشحال‌ می‌شد هرگاه تو از انواع علوم تدریس می‌کردی.»
شیخ مفید با اقتدار و احترام فراوان زندگی کرد و در سوم رمضان ۴۱۳ هجری در بغداد درگذشت و بنا به نقل تاریخ، ۸۰ هزار نفر در تشییع پیکر این فقیه در کاظمین شرکت کردند و پیکرش در جوار حرم امام جواد(ع) آرام گرفت.

ابن قولویه قمی
محل تدفین: رواق شرقی، روبه‌روی باب‌المراد
ابوالقاسم جعفربن محمدبن جعفربن موسی‌بن مسرور از راویان شیعه در قرن ۴ هجری و از شاگردان محمدبن یعقوب کلینی و از استادان شیخ مفید بود. ابن قولویه از فقهای صاحب فتوا دانسته شده و نظراتش در میانه آرای مکتب حدیثی و مکتب کلامی معرفی شده‌است. کتاب کامل الزیارات مشهورترین اثر اوست.
روایات ابن قولویه در مجموعه‌های روایی بزرگ شیعه نقل شده و به آن استناد می‌شود. اعتماد به بسیاری از راویان شیعه، به‌دلیل روایت ابن قولویه از آنها دانسته شده‌است. نجاشی، یکی از علمای رجال می‌گوید: «هر زیبایی و علم و فقهی که مردم با آن وصف گردند، ابن قولویه برتر و فوق آن است». شیخ طوسی نیز درباره او نوشته است: «ابوالقاسم، جعفربن محمدبن قولویه قمی، شخصیتی مورد اطمینان و دارای تألیفاتی فراوان، به تعداد ابواب فقه می‌باشد.» همچنین شیخ مفید به او لقب «شیخ صدوق» داده است.
ابن‌ قولویه‌ در بغداد وفات‌ یافت‌ و در کاظمین‌ مدفون‌ گردید. از بازماندگان‌ وی‌ تنها پسرش‌ ابواحمد عبدالعزیز را می‌شناسیم‌ که‌ از راویان‌ حدیث‌ بوده‌ است‌.

خواجه نصیرالدین طوسی
محل تدفین: روبه‌روی باب‌القریش
حکیم و متکلم شیعه و زیسته در قرن هفتم هجری است. خواجه نصیر، نویسنده کتاب‌ها و رساله‌های بسیاری در علوم اخلاق، منطق، فلسفه، کلام، ریاضیات و نجوم است. اخلاق ناصری، اوصاف‌ الاشراف، اساس‌ الاقتباس، شرح‌ الاشارات، تجرید‌ الاعتقاد، جامع‌ الحساب و کتاب مشهور زیج ایلخانی و تذکره فی علم‌ الهیه در علم نجوم، از آثار مهم و مشهور او هستند. او همچنین رصدخانه مراغه و در کنار آن کتابخانه مراغه را با بیش از ۴۰۰ هزار جلد کتاب بنا نهاد. نصیرالدین طوسی را باید احیاگر فلسفه و مبتکر روش فلسفی در کلام شیعه دانست. برخی علمای بزرگ شیعه که شاگرد وی بود‌ه‌اند، عبارتند از علامه حلی، ابن میثم بحرانی و قطب‌الدین شیرازی.
خواجه نصیر در حالی در ۱۸ ذی‌الحجه سال ۶۷۲ق درگذشت که برای سامان دادن به امور اوقاف و دانشمندان، در بغداد به سر می‌برد. تدفین او در کاظمین و در حرم امام جواد(ع) بنا به وصیت خود او صورت گرفته است.
خواجه نصیر همچنین وصیت کرده بود که روی قبرش اشاره‌ای به ویژگی‌های علمی‌اش نشود و فقط آیه ۱۸ سوره کهف؛ «و کلبُهُم باسِطٌ ذِراعَیهِ بِالوَصید: و سگ‌شان بر آستانه غار دو دست خود را دراز کرده بود» روی سنگ قبرش نوشته شود.