رصدخانه ملی افتتاح شد؛ با تلسکوپی که آینه نداشت!

ساخت رصدخانه‌ای با آینه 3.4 متری زیر نظر کارشناسان ایرانی از منظر فنی، کار پیچیده بسیار بزرگی بود که ظاهرا بالاخره به سرانجام رسیده بود.

پیشتر در پاییز 99 انتشار خبر‌هایی با عناوینی چون «رونمایی از جرثقیل تلسکوپی ایران‌ ساخت» و «پایان عملیات عمرانی رصدخانه ملی ایران» و «رصدخانه ملی ایران سال آینده بهره‌برداری می‌شود» از سوی مسؤولان این طرح، افکار عمومی را مهیای افتتاح و بهره‌برداری از این رصدخانه پیشرفته کرده بود.

این‌که بزرگ‌ترین پروژه علمی کشور در علوم پایه با اتکا به توان مهندسان و محققان داخلی سرانجام به پله آخر برسد و ایران پس از قرن‌ها صاحب رصدخانه‌ای در تراز دانش فنی روز و قابل قیاس با رصدخانه‌های بزرگ جهان شود، افتخار بسیار بزرگی است.

آنقدر این خبر مهم بود که پیشاپیش با مدیر طرح رصدخانه ملی ایران درباره اهمیت این طرح کلان ملی و ظرافت‌های فنی به‌کار رفته در این طرح گفت‌وگو کردیم که حاصل آن در صفحه دانش (صفحه 15) امروز جام‌جم منتشر شده است اما وقتی تصاویر منتشرشده از تلسکوپ رصدخانه ملی در مراسم افتتاحیه دیروز را دیدیم، واقعیت تلخی آشکار شد: رصدخانه ملی با تلسکوپی افتتاح شد که خبری از آینه اصلی در دل آن نبود!

به‌طور کلی تلسکوپ‌های بازتابی و از جمله تلسکوپ رصدخانه‌هایی نظیر رصدخانه ملی ایران، تشکیل شده است از بدنه و اجزای فلزی تلسکوپ، آینه اصلی (شیئی تلسکوپ)، آینه ثانویه، پایه و ابزارگانی که به تلسکوپ متصل است و با آن رصد انجام می‌شود؛ هر کسی که فقط یک‌بار تلسکوپی را از نزدیک دیده باشد، می‌داند مهم‌ترین قطعه و در واقع قلب تلسکوپ، شیئی آن است.

شیئی تلسکوپ می‌تواند از آینه یا عدسی ساخته شده باشد که امروزه در ساخت تلسکوپ رصدخانه‌ های بزرگ به دلایل مختلف فنی از آینه بهره گرفته می‌شود.

اوایل اسفند 93 بود که شیشه تشکیل‌دهنده آینه تلسکوپ رصدخانه ملی با نظارت متخصصان ایرانی، وارد کشور و رونمایی شد.

با توجه به آنچه از پیشرفت‌های فنی در مراحل احداث رصدخانه ملی می‌شنیدیم، با انتشار خبرهایی از قبیل این‌که «رصدخانه ملی ایران در تابستان 1400 نورگیری خواهد کرد» انتظار نداشتیم رصدخانه ملی در شرایطی افتتاح شود که با وجود ساخت گنبد رصدخانه و تجهیزات مکانیکی چرخاننده تلسکوپ و گنبد، هنوز آینه‌ای در تلسکوپ رصدخانه وجود نداشته باشد.

افتتاح رصدخانه‌ای که تلسکوپش آینه نداشته باشد به این می‌ماند که بگوییم از خودرویی رونمایی کرده‌ایم که خبری از موتور محرکه در آن نیست!

اتفاق واقعی که دیروز افتاد این بود که بخشی از سازه مکانیکی رصدخانه ملی افتتاح شد و هنوز چند مرحله تا افتتاح واقعی و بهره‌برداری از رصدخانه ملی باقی مانده است.

حتی پس از اندود شیشه فعلی و تبدیل‌شدن آن به آینه و پس از استقرار سامانه نگهدارنده آینه اولیه و نصب خود آینه‌های اولیه و ثانویه و آغاز نورگیری، باید مرحله تحویل پروژه از جانب مهندسان طرح به منجمان انجام شود.

از اینجا به بعد مرحله‌ای قریب به یک سال در پیش است که طی آن ضمن تبادل اطلاعات میان منجمان و مهندسان، اشکالات علمی پروژه برطرف می‌شود. پس از اینهاست که رصدخانه برای نورگیری علمی آماده بهره‌برداری و افتتاح واقعی و رصد خواهد بود.

اما موضوع افتتاح رصدخانه ملی در مرحله فعلی فقط به قرارنگرفتن آینه تلسکوپ -که هنوز به شکل شیشه است و اندود نشده- محدود نمی‌شود.

با وجود عظمت کاری که تا همین مرحله در ساخت رصدخانه ملی صورت گرفته و بسیاری از محققان و شرکت‌های دانش‌بنیان برای رسیدن طرح رصدخانه ملی ایران به مرحله فعلی تلاش کرده‌اند، بررسی‌های جام‌جم نشان می‌دهد مشکلات فنی دیگری نظیر ساده‌شدن طراحی محفظه و کاستن از ارتفاع پایه تلسکوپ در احداث این رصدخانه موجب می‌شود تلسکوپ 3.4 متری رصدخانه ملی با فرض این‌که این رصدخانه روزی به پله آخر کار احداث برسد و نورگیری کند، به واسطه این تغییرات از کاهش کیفیت پارامتر دید داخل محفظه (Dome seeing) آسیب ببیند و در این صورت کارایی فنی لازم را در رصد نداشته باشد و داده‌های مورد نیاز را برای مطالعاتی متناسب با قابلیت‌های مورد انتظار از این تلسکوپ در رده تلسکوپ‌های سه متری جهان نتواند ارائه کند.

در آن زمان البته محققان ما کارهای تحقیقاتی برای انتشار مقاله با این تلسکوپ را انجام خواهند داد، اما قادر به انجام کار جدی علمی با این تلسکوپ نخواهند بود و ناگزیر باید سراغ تلسکوپ سه متری دیگری با کیفیت بهتر بروند یا از تلسکوپ‌های بزرگ‌تر دیگری بهره بگیرند.

پیشتر بسیاری از این مشکلات فنی از جانب محققانی که در بخش‌های مختلف احداث رصدخانه مشارکت کرده بودند، در اتاقی ویژه بحث‌های تخصصی درباره رصدخانه ملی ایران در شبکه اجتماعی کلاب‌هاوس مطرح شده بود که با توجه به اهمیت صرف دقت در به سرانجام رساندن این طرح کلان ملی، لزوم بررسی متخصصان بی‌طرف برای نظارت بر کیفیت ساخت این رصدخانه و اصلاح اشکالات احتمالی آن را نشان می‌دهد.

دست آخر این‌که وقتی دولت دوازدهم مدعی افتتاح این طرح بزرگ اما نیمه‌کاره در پایان دوران مسؤولیت خود است، باید دید دولت بعدی آیا اهتمامی برای تکمیل رصدخانه ملی، اصلاح اشکالات فنی و بهره‌گیری از مشاوران جدی مستقل برای به سرانجام مطلوب رساندن رصدخانه ملی و تبدیل‌شدنش به آنچه باید باشد خواهد داشت؟

کاظم کوکرم - دبیر گروه دانش / روزنامه جام جم