هم علم، هم عاطفه

در روایات آمده كه روش ایشان در مناظره‌ها، آن‌قدر منحصربه‌فرد بوده كه همواره با چیرگی در گفت‌ و گو با طرف مقابل همراه می‌شده است. این مناظره‌ها، همواره با آرامش برپا می‌شده و با این‌كه یكی از امامان شیعه یك سوی ماجرا و نماینده‌هایی از مثلا یهودیت، مسیحیت و دیگر ادیان طرف مقابل بوده‌اند، هیچ‌گاه به مجادله و جر و بحث كشیده نشده است. از حجت‌ الاسلام و المسلمین محمود ریاضت درباره دلایل پیروزی امام رضا (ع) در مناظره‌ها پرسیده‌ایم؛ این‌كه چه ویژگی‌هایی روش ایشان را تا این حد موفقیت‌ آمیز جلوه داده است.

در روایات خوانده‌ایم كه امام رضا (ع) در مناظره‌هایی كه با غیر مسلمانان و غیر همزبانان خود برگزار می‌كردند، توفیق داشتند. دلایل توفیق ایشان را از چه مسیرهایی می‌شود پیگیری كرد؟
یكی از ویژگی‌های حضرت امام رضا (ع) مناظره‌های علمی ایشان با علما و دانشمندان از مكاتب و دین‌ها و ایسم‌های مختلف آن دوران بوده است. امروز ما طبق روایات می‌دانیم كه ایشان در این مناظرات غالب و چیره می‌شوند و می‌توانند طرف مقابل را قانع كنند. این مناظره‌ها مبتنی بر ویژگی‌هایی است كه این ویژگی‌ها سبب‌ساز غلبه ایشان بر دیگران می‌شود. به سه ویژگی در این میان می‌توان اشاره كرد؛ نخستین ویژگی، عالمانه‌ بودن موضع ایشان است.
امام رضا (ع) عالمانه صحبت می‌كردند. در روایت هم داریم كه ایشان از طرف پدر بزرگوارشان حضرت موسی‌ بن جعفر، ملقب به عالم آل محمد هستند. نكته اصلی در این مناظره‌ها و پیروزی‌های ایشان، همین تمركز بر روش علمی است. ایشان پاسخ هر دانشمندی را با توجه به علم و باور خود آن دانشمند می‌دادند. با یهودی‌ها براساس اعتقادات یهودی‌ها و با مسیحی‌ها بنا بر آموزه‌های مسیح حرف می‌زدند. خب می‌دانیم كه علم ایشان علم لدنی است. علم به ماكان و مایكون را در اختیار دارند. ایشان بنای بحث را صرفا بر باورها و علم خود قرار نمی‌دادند. طوری بحث می‌كردند كه عالم مقابل، قبول می‌كرد. به طور مثال در مناظره با یك مسیحی، حضرت (ع) به روایت پیامبر استناد نمی‌كردند. به روایات خود آنها استناد می‌كردند و در علوم آنها می‌نگریستند. از همین رو بود كه طرف مقابل، می‌دید كه ایشان با تسهیلات طرف مقابل در بحث نیز آشناست و بنابراین می‌پذیرفت و قبول می‌كرد.
ویژگی دوم، عاقلانه بحث ‌كردن ایشان است. ایشان هیچ‌گاه در مناظره‌ها از كوره درنمی‌روند. هیچ‌گاه نمی‌بینید كه عصبانی شده باشند. كسی نمی‌تواند ایشان را عصبانی كند. كسی نمی‌تواند ایشان را به ورطه جدل و جر و بحث بیندازد، چون روش‌شان منطقی و عقلی است. آستانه تحمل ایشان بسیار بالاست. به این باید دقت كرد كه ایشان طوری بحث نمی‌كنند كه طرف مقابل به جدل تحریك شود و به فحاشی بیفتد، می‌خواهند اقناع كنند.
ویژگی‌ سوم، كلام دلنشین ایشان است. ما گاهی كاملا مستدل و علمی و عاقلانه حرف می‌زنیم، اما خوب و دلنشین حرف نمی‌زنیم. ایشان دلنشین سخن می‌گویند و سخن‌شان مطابق با فطرت است. مهم این است كه سخن مطابق با فطرت، علمی و منطقی هم باشد. ایشان طرف مقابل را به عنوان یك هم‌ نوع می‌دیدند. طوری رفتار می‌كردند كه طرف مقابل با ایشان احساس نزدیكی كند. بنابراین ویژگی روش مناظره‌های ایشان را باید در این كلید واژه‌ها فهرست كرد: علمی، منطقی و عقلی، لطیف و دلنشین.

 یكی از گفتمان‌هایی كه چنددهه‌ای است در پی تقویت آن هستیم، گفتمان تقریب مذاهب است. می‌بینیم كه امام رضا (ع) قرن‌ها پیش با برپایی مناظره با نمایندگان باورها و عقاید گوناگون، به‌نوعی سردمدار تقویت این گفتمان بوده‌اند. امروز و در این راستا، چقدر از روش امام هشتم بهره می‌بریم؟
اگر ما از روش منطقی و علمی و عقلی و نیز كلام دلنشین امام رضا (ع) در راستای تقریب مذاهب بهره می‌بردیم، هم‌اكنون این گفتمان بسیار پرقوت‌تر به راهش ادامه می‌داد. آنچه امروز در راستای تقویت گفتمان تقریب مذاهب صورت می‌دهیم، نه عقلی است و نه علمی. شما در نظر بگیرید امروزه چند انسان، با باورهایی یكسان و صرفا با اختلاف سلیقه نمی‌توانند با هم درست و اخلاقی مناظره كنند. یعنی محل اختلاف‌شان صرفا سلیقه است و نه باور، اما خب نمی‌توانند با هم منطقی، علمی، عقلی و دلنشین حرف بزنند. در 40 سال اخیر، مناظره‌ای كه ما را یاد روش امام رضا (ع) در مناظره‌هایش بیندازد، كمتر دیده‌ایم. كسی نتوانسته كسی را با اتخاذ آن روش قانع كند. ما در بحث‌ها نه بنای‌مان بر علم بوده است، نه عقل و منطق. قدرت اقناعی نداشته‌ایم، استدلال نداشته‌ایم، جو زده بوده‌ایم و نگاه‌مان به طرف مقابل از بالا به پایین بوده است.

 روش مناظره‌های علی‌بن‌ موسی‌الرضا (ع) بعد از ایشان پی گرفته شد؟ مثلا از جانب فرزند ایشان امام جواد...
بله، اتفاقا امام جواد (ع) مناظره‌هایی برپا می‌كردند، دقیقا به همان روش... حضرت امام جواد (ع) در كودكی شاهد مناظرات پدر بزرگوارشان با نمایندگان دیگر باورها بودند. آنهایی كه در منازعات، در بحث شكست خورده بودند، حالا می‌خواستند خود را رو به‌ روی فرزند ایشان قرار دهند. از طرفی می‌گفتند حالا ما با یك كودك در مناظره رو به‌ رو شده‌ایم، با این حال، امام هادی (ع) از پس آنها برمی‌آمدند. روش پدرشان كاملا در مناظره جواب می‌داد. بعد از ایشان هم دیگر امامان از همان روش بهره بردند. این روایات را در كتب متعددی می‌توان خواند. احتجاجات مرحوم طبرسی، كتب فقهی شیعه و در كتب روایی ما، این روایات وجود دارد. در وسائل‌ الشیعه هم هست. روش امام هادی (ع) و امام عسكری (ع) مثل امام رضا (ع) عاقلانه بود و مطابق با فطرت. اما متاسفانه در دوران غیبت، تا زمان شیخ طوسی و مفید این روش پیگیری شد و پس از آن مسكوت ماند. ما باید از سیره اهل بیت به‌خصوص در مناظره‌هایی چون مناظره‌های امام رضا (ع)، در برخورد با نماینده‌های دیگر ادیان الگو بگیریم. ما نباید دچار نوعی تفكر داعش‌گونه ‌شویم. نباید گمان ببریم هر كس فكر و عقیده ما را قبول ندارد، كافر است و باید كشته شود. تفكر داعشی در همه مكاتب می‌تواند شكل بگیرد، اگر حواس‌مان را جمع نكنیم.