خطر انقراض ششم برای نسل بشر

 از انقراض‌های بزرگی صحبت می‌کنیم که تقریبا هر موجودی را از مهره‌داران و گیاهان گرفته تا حشرات به ورطه نابودی کشانده است.

اکنون پرسش اغلب دانشمندان در عرصه علوم‌ زیستی این است که چه زمانی انقراض ششم رخ خواهد داد؟الیزابت کولبرت، روزنامه‌نگار و نویسنده آمریکایی و پژوهشگر محیط‌زیست که سال ۲۰۱۵ برای نگارش کتاب «انقراض ششم؛ تاریخ غیرطبیعی» موفق به دریافت جایزه پولیتزر شده در کتابش می‌گوید: «دانشمندان بر سر این نکته که انسان‌ها عامل انقراض ششم هستند، توافق دارند. تاکنون هیچ موجودی حیات را روی کره‌زمین این‌گونه تغییر نداده است. در گذشته‌های دور، زمین بسیار دیربه‌دیر، متحمل تغییرات شدید می‌شد. آن هم تغییراتی که تنوع‌زیستی را به‌خطر انداخته است. پنج مورد از این رویدادهای پیشین چنان فاجعه‌بار بوده که آنها را پنج انقراض بزرگ نام نهاده‌اند. بیشتر شبیه یک تصادف باورنکردنی است اما به هیچ وجه تصادفی در کار نبوده است. درست وقتی انسان‌ها متوجه شدند خودشان مسبب رویدادهای دیگری از این نوع شده‌اند، سرگذشت این رویدادها کشف شد. هنوز بسیار زود است بگوییم این‌ انقراض هم به وسعت پنج انقراض قبلی رخ خواهد داد؛ هرچند از هم‌اکنون به انقراض ششم معروف شده است.»

شاید سیاره ما زمین، تنها مکان وسیع زیستی کیهان باشد که حیات، بازیگر دیرینه آن است. همواره این حجم عظیم آبی‌وخاکی در معرض نابودی‌های عظیم و نوزایی‌های گسترده قرار گرفته است؛ با مرور تاریخ پنج انقراض گذشته و شواهد به‌دست‌آمده خوب می‌دانیم که چقدر حیات به ثبات آب‌و‌هوا وابسته است و تغییرات آنی و سریع اقلیمی و انتشار بیش‌ازحد گازهای گلخانه‌ ای دلیل اصلی این انقراض‌ها بوده است. در واقع می‌توان گفت گویی «تغییرات» اصلی‌ترین کدی بوده که در برنامه زیستی زمین‌مان برای ایجاد تحولات گسترده حیاتی نوشته شده اما در پس این تحولات که عموما در بطن چرخه زیستی بوده، دانشمندان قرن حاضر با وجود تغییرات ناگهانی ناشی از فعالیت‌های انسانی این پرسش را مطرح می‌کنند که آیا انقراض ششم در نتیجه تغییرات آنی اقلیمی رخ خواهد داد؟ و آیا نسل امروز بشر می‌تواند شواهد عینی آن را مشاهده کند؟

برای پاسخ به این سوالات سراغ یکی از پژوهشگران عرصه تغییرات اقلیمی رفته‌ایم. دکتر فاطمه دلیر، پژوهشگر پسادکتری دانشکده محیط‌زیست دانشگاه تهران در گفت‌وگو با جام‌جم درباره انقراض‌ ششم که ناشی از تغییرات اقلیمی است، می‌گوید: «طبق هشدارهای داده‌شده از سوی زیست‌شناسان محافظ منابع‌طبیعی، مجموعه تغییرات اقلیمی و تاثیرات انسانی باعث وقوع ششمین انقراض دسته‌جمعی طی یک قرن آینده خواهد شد اما نکته مهم این که هیچ‌گاه نمی‌توان گفت انقراض از چه سالی آغاز می‌شود زیرا این چرخه همواره در کره‌ زمین نمود عینی داشته است. در حقیقت طبیعت در کره‌زمین همواره در حال انقراض و نوزایی بوده است. در مورد انقراض‌ ششم هنوز دانشمندان به دیدگاه واحدی نرسیده‌اند و در هر پژوهشی بنا به مبناهای علمی موردنظر از یک سالی متوجه نشانه‌هایی از انقراض‌ شده‌اند که ناشی از تغییرات اقلیمی بوده است. در کل نقطه آغاز مشخصی برای انقراض ششم وجود ندارد.

آغاز یک تهدید جدی

به گفته دکتر دلیر به‌طور خاص پرداختن به انقراض در باب تغییر اقلیم، خط ‌ومرز مشخصی ندارد. نشانه بسیار واضح دراین‌باره انقراض و از بین رفتن مرجان‌هاست که در خلیج‌فارس هم مشاهده شده است. به‌طور قطع یکی از نخستین نشانه‌های انقراض ناشی از تغییرات اقلیمی ازبین‌رفتن مرجان‌ها بوده است.
گفتنی است مرجان‌ها در نتیجه اسیدی‌شدن آب اقیانوس‌ها سفید می‌شوند بنابراین ماهی‌ها و گونه‌های دریایی هم در معرض خطر جدی قرار گرفته‌اند. در واقع با توجه به بررسی‌هایی که درباره حیات دریایی و آبزیان صورت‌گرفته می‌توان گفت که تهدید جدی انقراض در کره‌زمین آغاز شده است.

هشدار برای یک رویداد ناگوار

دکتر جان زالاشویچ، از محققان زمین‌شناسی دانشگاه لستر در جایی گفته است: «اسیدی‌شدن اقیانوس‌ها، ناگوارترین رویداد ممکن است.» اما در پاسخ به این‌که چرا اسیدی‌شدن اقیانوس‌ها چنین خطرناک است در کتاب «انقراض ششم» می‌خوانیم: «پاسخ به این سوال دشوار است. بسته به آن‌که موجودات زنده تا چه حد قادر به تنظیم شیمی درون خود هستند، اسیدی‌شدن می‌تواند بر متابولیسم، فعالیت آنزیم‌ها و عملکرد پروتئین‌ها اثر بگذارد. از آنجا که اسیدی‌شدن، ترکیب جوامع میکروبی را تغییر خواهد داد، قابلیت استفاده از مواد مغذی اصلی مانند آهن و نیتروژن را عوض می‌کند و احتمالا رشد جلبک‌های سمی را تشدید خواهد کرد. این امر بر فتوسنتز اثر می‌گذارد و ترکیبات حاصل از حل فلزات را تغییر خواهد داد. به نحوی که در مواردی می‌تواند آنها را سمی کند.»

دکتر دلیر دراین‌باره معتقد است: «حیات دریایی و آبزیان همیشه اطلاعات موثق‌تری از بحث انقراض در کره‌زمین به ما داده است. در مورد انقراض ششم باید نسبت به این چرخه از حیات هوشیارتر باشیم.»

براساس پژوهش‌ها دو رویکرد اصلی برای خنثی‌سازی تاثیرات تغییر اقلیم وجود دارد؛ یکی کاهش میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای در مقیاس جهانی و دیگری سازگاری است. اغلب پژوهشگران معتقدند هر دوی این رویکردها در شرایط فعلی باید دنبال شود. اکنون این پرسش مطرح می‌شود که با توجه به توان سازگاری برخی جانداران با تغییرات محیطی، امروزه جانوران چه رویکردی برای سازگاری با تاثیرات تغییر اقلیم انتخاب می‌کنند؟ دکتر دلیر دراین‌باره معتقد است: «سازگاری همیشه در میان جانداران چه انسان و چه دیگر جانوران و حتی گیاهان وجود داشته است. مهاجرت به‌طور قطع می‌تواند تاثیرگذار باشد و این را در انسان‌ها هم با عنوان مهاجران اقلیمی می‌توانیم بشناسیم و این مسأله گریزناپذیر است. حیواناتی که راحت‌تر مهاجرت می‌کنند مانند پرندگان و حشرات می‌توانند در این شرایط برای بقا امیدوارتر از حیواناتی باشند که توانایی محدودتری در مهاجرت دارند. همچنین بوده‌اند حیواناتی که به آهستگی تغییر نژاد داده‌ و از گونه‌ای‌به‌گونه‌ای دیگر تغییر یافته‌ و توانسته‌اند نسل خود را در شرایط انقراض هم ادامه دهند. در باب اتقراض ششم، موضوع بر سر انسان است که توجه بیشتر پژوهشگران را به خود جلب کرده است.»

لزوم کندکردن سرعت تغییرات اقلیمی

این پژوهشگر محیط‌زیست درباره گونه‌های در معرض خطر بالا می‌گوید: «گونه‌های زیادی از ۱۵هزار سال پیش به‌‌دلیل دخالت انسان در طبیعت از بین رفته‌اند و این امکان وجود ندارد که بگوییم گونه بعدی که از دست می‌دهیم کدام گروه از جانداران هستند. آنچه واضح است، سرعت تغییرات اقلیمی است که باید به اندازه‌ای کند شود که اکوسیستم‌های طبیعی فرصت سازگاری پیدا کنند.»

دکتر دلیر در پاسخ به این پرسش که آیا در دهه‌های بعدی و پس از آن نیز چنین اتفاقی رخ خواهد داد، می‌گوید: «برآوردهای فعلی از نرخ انقراض بسیار متنوع‌اند و تعداد انقراض‌های مشاهده‌شده در مقایسه با مقادیر محاسبه‌شده متفاوت بوده است. دانشمندانی که در حال مطالعه در زمینه انقراض‌های احتمالی هستند، آمار وحشتناکی از نتایج گرمایش سریع ارائه کرده‌‎اند. طبق بررسی‌های انجام‌شده، خطر انقراض برای بسیاری از گونه‌ها از میزان نرخ انقراض سفر تا ۲/۰درصد در قرن حاضر به ۱۰تا۱۵درصد در قرن بعد و پس از آن خواهد رسید.»

داستان انقراض‌های بزرگ

نخستین انقراض مربوط می‌شود به ۴۵۰میلیون سال پیش که ۶۰تا۷۰درصد از جانوران آن دوره که عمدتا آبزی بودند منقرض شدند. شواهد حاکی از آن است که این انقراض به دلیل حرکت قاره‌ها و تغییرات شدید آب‌وهوایی رخ داده است.

دوونین (Devonian) دومین انقراضی بود که ۳۷۵میلیون سال پیش حیات را تهدید کرد و این‌بار ضربه بزرگی به زندگی آبزیان وارد شد. این انقراض در اثر کاهش شدید دی‌اکسیدکربن در جو زمین رخ داد که ناشی از رشد سریع گیاهان در خشکی بود و نزدیک به ۷۵درصد جانداران که بیشترشان ساکنان اقیانوس‌ها بودند، نابود شدند.

اما «مرگ بزرگ» (Great Dying) یا همان انقراض سوم که به انقراض دسته‌جمعی پرمین(Permian) هم معروف است حدود ۲۴۵میلیون سال پیش رخ داد و ۹۵درصد موجودات کره‌زمین را نابود کرد. این انقراض بزرگ تنها رویدادی بود که حشرات را هم از پای درآورد. این‌که عامل اصلی این مرگ‌ومیر عظیم زیستی چه بوده هنوز یک راز بزرگ است. برخی از دانشمندان حدس می‌زنند افزایش به یک‌باره گاز متان در نتیجه برخورد یک سیارک یا شاید فوران یک آتشفشان منجر به قطع‌شدن زنجیره مهمی در حیات شده است.
چهارمین انقراض، حدود ۲۱۰میلیون سال پیش رخ داد که شامل مجموعه‌ای از انقراض‌های کوچک بود و دلیل اصلی آن هم به تغییرات آب‌وهوایی و اسیدی‌شدن آب اقیانوس‌ها برمی‌گردد.

اما معروف‌ترین و آخرین انقراض که کره‌زمین به خود دیده حدود ۶۶میلیون سال پیش رخ داد و نابودی کامل دایناسورها را به دنبال داشت. کاملا مستند است که علت این انقراض انبوه در نتیجه برخورد یک سیارک رخ داده است و به‌وجود آمدن دهانه چیکسولوب در مکزیک از این نظریه پشتیبانی می‌کند.

اهمیت اقدامات فوری و پایدار در کاهش پیامدها برای انسان

در نهایت آنچه در باب انقراض ششم می‌توان گفت این که دانشمندان معتقدند در مورد یک بازه زمانی مشخص نمی‌توان صحبت کرد. از آنجا که روندهای انقراض‌ ششم شروع شده اکنون انجام اقدامات فوری و پایدار می‌تواند نرخ انقراض را کندتر کند‌. از آنجا که انسان به لحاظ زیستی نسبت به بسیاری از گروه‌های موجودات زنده سابقه طولانی‌تری در سازگاری با رویدادهای اقلیمی داشته و آسیب‌پذیرتر است در اتفاقات مربوط به انقراض ششم نیز می‌تواند بسیار آسیب‌پذیر باشد.

دکتر دلیر نیز درخصوص پیامدهای انقراض ششم برای بشر می‌گوید: «می‌شود به چند مورد به‌صورت خیلی خلاصه اشاره کرد؛ نخستین تاثیر انقراض‌ها را می‌توان به خطر افتادن امنیت غذایی در نظر گرفت. همچنین بخش سلامت و فراتر از آن تهیه داروهایی که پایه طبیعی دارند نیز با مشکل مواجه خواهند شد. بسیاری از موارد دیگر در زندگی انسان‌ها تغییر خواهد کرد که هنوز ناشناخته‌اند. شاید کمترین تاثیر را بتوان به این مورد تخصیص داد که از دیدن مناظر و مناطق بکر محروم خواهیم شد.»

مهتاب دمیرچی - دانش / روزنامه جام جم