مسیح به روایت سینما

به‌طوری‌که تقریبا تصور و ارائه چهره‌ای جز مردی خوش‌اندام با چشمان رنگی و گیسوان و ریش‌های بلند و رنگ روشن،به امری محال و غیرممکن تبدیل شده‌است و هر فیلمسازی، به راهی جز این برود انگار با شماتت عمومی روبه‌رو می‌شود.
جالب اینجاست که سینما در برخی فیلم‌ها، حتی جسارت روایت‌هایی خلاف باور عمومی و حکایت‌های انجیلی را داشته و دشواری‌های نقدهای کوبنده و مخالفت‌های شدیداللحن را به لحاظ مضمونی و محتوایی به جان خریده، اما جرات دست زدن به چهره دلپذیر عیسی مسیح(ع) را معمولا نداشته و حاضر نشده، کمی پایش را از خوش‌تیپی رایج و القا شده نقاشی و نمونه‌های سینمایی قبلی، فراتر بگذارد و بگوید بالای چشم مسیح زیبا، ابرو! در این میان و به‌ویژه در شمایل‌نگاری سینمایی متفاوت از مسیح، احتمالا پیر پائولو پازولینی، با فاصله جسورترین و خطرپذیرترین کارگردان سینما باشد.

شاید این اولین فیلم مهم و مشهور سینما درباره عیسی مسیح(ع)، نقش به‌سزایی در تثبیت و ترویج یک شمایل خوش‌چهره و جذاب داشت. فکرش را بکنید که انتخاب ستاره خوش‌چهره‌ای چون جفری هانتر که پیشتر به عنوان جوان اول وسترن «جویندگان» درخشیده‌بود، چقدر کار را برای فیلمسازان و بازیگران بعدی سخت‌تر کرد. مسیح فیلمی که نیکلاس ری ساخت، حتی روی صلیب و بعد از شکنجه‌ها هم، خوش‌تیپی‌اش را حفظ می‌کند.

پیر پائولو پازولینی در این فیلم، هم در روایت و هم در ترسیم چهره مسیح، متفاوت و جسورانه عمل کرد. مسیح او با بازی انریکه ایرازوکی و صداپیشگی انریکو ماریا سالرنو، برخلاف مسیح‌های بور و خوش‌چهره آمریکایی و هالیوودی، از چهره‌ای ساده و معمولی (اگر نگوییم زشت) برخوردار بود و با خاستگاه خاورمیانه‌ای حضرت عیسی(ع)، سنخیت و تطابق بیشتری داشت. در بازی این بازیگر اسپانیایی که استاد ادبیات هم بود و سال ۲۰۲۰ در ۷۶سالگی درگذشت، نشانی از بازی اغراق‌آمیز و کنش‌های پررنگ نیست و کیفیت بازی او و انبوه بازیگران ناشناخته و نابازیگران، در فیلمی سیاه و سفید، تداعی‌گر فضای واقعی آن دوره است.

این فیلم هالیوودی و پر از چهره‌های سرشناس هم در مسیر فیلم‌های مرسوم حرکت می‌کند و باز هم با یک مسیح بلندقامت و خوش‌چهره روبه‌روییم، منتها تفاوتش با برخی مسیح‌های دیگر این است که شمایل دست نیافتنی این شخصیت با بهره‌مندی از یک بازیگر بزرگ و بیان مقتدرانه‌اش، تقویت هم می‌شود تا نظاره‌گر قهرمانی بی‌کم و کاست باشیم. ماکس فون سیدو، نقش مسیح را با همان اقتداری ارائه می‌کند که پیشتر نقش شوالیه «مهر هفتم» (اینگمار برگمان) را بازی کرده‌ بود.

چهره مسیح مینی‌سریال عیسای ناصری نیز همانند همان شمایل آشنا و همیشگی است و شاید تنها تفاوتش، استخوانی‌تر بودن صورت حضرت‌عیسی(ع) باشد. نقش مسیح را چه کسی بازی می‌کند؟ رابرت پاول، بازیگر بریتانیایی که چند سال بعد از این اثر، در سریال دیگری به نام «هنی» بازی کرد که در ایران با نام حادثه جو پخش شد. زفیرلی قبل از این‌که سراغ ساخت این سریال تلویزیونی با موضوع زندگی عیسی مسیح(ع) برود هم فضایی معنوی و مرتبط با مسیحیت را تجربه کرده‌بود؛ در فیلمی سرشناس به نام برادر خورشید، خواهر ماه.

یکی از جنجالی‌ترین فیلم‌های مرتبط با عیسی‌مسیح(ع) است. اسکورسیزی براساس فیلمنامه پل شریدر و برمبنای رمانی نوشته نیکوس کازانتزاکیس، سراغ روایتی زمینی از حضرت عیسی(ع) می‌رود و به جای این‌که او را شخصیتی مقدس و پیامبری معصوم و آسمانی ترسیم کند، مسیح را فردی عادی و گرفتار نفس اماره نشان می‌دهد. ممنوعیت اکران فیلم در چند کشور، برخوردهای تند انجمن‌های مسیحی و بمبگذاری یک گروه کاتولیک در یکی از سینماهای نمایش‌دهنده فیلم در پاریس، بعضی از حواشی مربوط به فیلم آخرین وسوسه مسیح بود.
نکته قابل اشاره دیگر، انتخاب بازیگر نقش مسیح است؛ باوجود این‌که برخی نشانه‌های کلیشه‌ای این شخصیت همچون مو و ریش طلایی و چشمان رنگی لحاظ شده، اما از چهره و بازیگری انتخاب شده که چندان معصومانه نباشد و نشانه‌هایی از بازیگوشی و شیطنت‌های زمینی در آن نمایان باشد. ویلم دافو که چهره‌اش همخوانی درستی با این خوانش دارد، بعدها بیشتر در نقش‌های منفی و شیطانی ظاهر شد. احتمالا لارس فون تریر هم باتوجه به عقبه حضور دافو در آخرین وسوسه مسیح، بازی در نقش اول مرد فیلمی به نام ضدمسیح را به او پیشنهاد داد.

این فیلم هم همچون آخرین وسوسه مسیح، حاشیه‌ها و جنجال‌های زیادی به همراه داشت. یکی از مهم‌ترین آنها اعتراضات گسترده گروه‌های یهودی به فیلم بود و حتی کار به شکایت از سازندگان فیلم هم رسید. دلیل این واکنش‌ها هم این بود که گیبسن در روایت سینمایی‌اش، یهودیان را در تصلیب مسیح مسؤول و مقصر می‌داند. فیلم که به ۱۲ساعت پایانی زندگی مسیح و دستگیری و شکنجه و به صلیب‌کشیدن او می‌پردازد، صحنه‌های تلخ و آزاردهنده کم ندارد و برخی اعتراضات به فیلم هم به این نمایش عیان خشونت برمی‌گشت.
نکته قابل اشاره دیگر، روایت فیلم با زبان‌های آرامی، عبری و لاتین و با زیرنویس انگلیسی است که به لحاظ فضا و کلام، فیلم را به زمان وقوع رخدادهای قصه نزدیک می‌کند.
این تمایزها و ویژگی‌ها البته چندان به انتخاب بازیگر و چهره متفاوت برای نقش مسیح، تسری پیدا نکرد و همان نشانه‌های قامت رشید و خوش چهرگی و چشمان رنگی رعایت شد.
نقش مسیح را در مصائب مسیح، جیمز کاویزل بازی کرد؛ او چهار سال بعد، یعنی سال ۲۰۰۸ و با بازی در فیلم ضعیف «سنگسار ثریا.م» باعث تعجب شد. می‌گویند موقع فیلمبرداری مصائب مسیح، انواع و اقسام بلاها برایش اتفاق افتاد، از اصابت رعد و برق تا دررفتن شانه و ابتلا به ذات‌الریه!

جالب است نادر طالب‌زاده که فیلم موردعلاقه و مسیح محورش در سینما «انجیل به روایت متی» بود و آن را در کلاس‌های تحلیل فیلم باغ فردوس برای شاگردانش نمایش و توضیح می‌داد، خود در فیلم بشارت منجی (و سریال مسیح)، دست کم در زمینه چهره، سراغ همان شمایل کلیشه‌ای و تیپیکال از مسیح رفت و احمد سلیمان نیا (با صداپیشگی منوچهر زنده‌دل)، گیسوان بلند و محاسنی طلایی داشت. شاید تنها وجه تمایز چهره مسیح ایرانی طالب‌زاده با مسیح‌های غربی و هالیوودی، چشم‌ها و ابروهای سیاه باشد.
تصور خود طالب زاده در شکل و شمایل آشنای مسیح هم دور از ذهن نبود و شاید اگر زمان ساخت بشارت منجی، جوان‌تر بود و میل به بازی داشت، می‌توانست این نقش را با مختصات مسیح موردپسند هالیوود بازی کند.

ترنس مالیک دو سه سالی است مشغول ساخت این فیلم است؛ اثری که به بخش‌های مختلف زندگی مسیح با بهره‌گیری از برخی قصه‌های انجیلی می‌پردازد.
انتشار چند عکس از فیلم، نشان داد دست‌کم در بحث چهره، با یک مسیح تقریبا متفاوت روبه‌رو هستیم و صورت و گریم بازیگر، تا حدودی به منطق و واقعیت‌های تاریخی و همین شبیه‌سازی اخیر هوش مصنوعی، نزدیک شده‌است. چهره بازیگر انتخاب شده، نشانی از زیبایی ندارد و حتی انگار بینی او هم برای گریز از جذابیت، دفرمه و دگرگون شده‌است. نقش مسیح را گزا روریگ، بازیگر مجارستانی بازی می‌کند که پیشتر بازی‌اش را در فیلم پسر شائول دیده‌ بودیم.
در ضمن این همان فیلمی است که گفته می‌شود لیلا حاتمی، نقش مریم مجدلیه را در آن بازی کرده؛ خبری که هنوز به‌طور رسمی تایید نشده ‌است.