تبریز حال ندارد

شاید با شنیدن نام تبریز اولین چیزی که به ذهن‌تان خطور می‌کند، شهری باشد با آب‌وهوای سرد در دل زمستان و معتدل در گرمای تابستان در شمال شرقی ایران؛ اما این شهر که مرکز آذربایجان شرقی هم هست، چیزی فراتر از این تعریف است. تبریز می‌تواند آجر باشد، اگر بین دیوارهای ارگ علیشاه جای گرفته باشد، می‌تواند کاشی باشد اگر زینت‌بخش سقف مسجد کبود شده باشد، می‌تواند هیاهوی مردم باشد، اگر در دالان‌ها و تیمچه‌های بازار تاریخی تبریز طنین افکند، می‌تواند گورستان باشد اگر شهریار و اسدی طوسی، خاقانی شروانی و چندین شاعر نامی دیگر در آن به خواب ابدی رفته باشند، می‌تواند خانه باشد اگر شهریار، پروین اعتصامی، حاج‌مهدی کوزه‌کنانی یا امیرنظام گروسی در آن زندگی کرده باشند و همه اینها یعنی هویت تاریخی و فرهنگی این شهر زیبا که اگر کوچک‌ترین آسیبی به هرکدام آنها وارد شود، تبریز دیگر تبریز نیست که شهری است بی‌هویت و نازیبا و دورمانده از اصل و اصالت خویش و این همان نگرانی است که این روزها دل میراث دوستان را به لرزه انداخته، چراکه تا همین حالا هم ۶۰ هکتار از ۴۳۰ هکتار بافت تاریخی تبریز یعنی ۱۵درصد آن تخریب و نابودشده است.

حیدر تکیه سی (تکیه حیدر) در محله سرخاب تبریز، خانه تاریخی میرزا ابراهیم‌خان باغمیشه‌ای ملقب به کلانتر، سومین شهردار تبریز و نماینده تبریز در اولین دوره مجلس شورای ملی و گورستان عموزین‌الدین از مهم‌ترین آثاری هستند که بی‌توجهی به آنها می‌تواند به هویت تاریخی سیاسی تبریز خدشه وارد کند.

حیدر تکیه سی در محله سرخاب که یکی از قدیمی‌ترین محله‌های تبریز است، قرار دارد و با تاریخی حداقل ۶۰۰ساله گره‌ای‌است که بناها و بافت تاریخی اطراف خود را به هم پیوند داده و آنها را در قالب یک مفهوم واحد قرار می‌دهد. خانه کلانتر از بناهای دوره قاجار است که سال ۱۳۱۱ هجری قمری ساخته‌شده و در سال۱۳۸۲ به ثبت ملی رسید. غسالخانه گورستان عموزین الدین نیز با توجه به اهمیت تاریخی آن در سال۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی ثبت شد، اما امروزه خطر تخریب بر این آثار و بافت‌های تاریخی تبریز سایه افکنده و بیم آن می‌رود با بی‌توجهی به این مهم روند تخریب هویت این شهر اصیل ادامه یابد.

 برای حفاظت از میراث، برنامه داریم

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی درباره این نگرانی‌ها به جام‌جم می‌گوید: ما در مجموعه میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی در حال تلاش شبانه‌روزی هستیم تا هیچ اثر تاریخی فرهنگی در استان در معرض خطر نباشد. در سال جاری ۱۱۰مجوز مرمت در کشور صادرشده که ۵۵مجوز مربوط به آذربایجان شرقی است و از این نظر رتبه اول کشور را به خود اختصاص داده‌ایم. در حال حاضر تقریبا در تمام شهرهای استان طرح‌هایی در حال مرمت هستند که مرمت برخی از آنها خاتمه یافته، بعضی در حال مرمت هستند و برخی نیز واگذاری به پیمانکار را طی می‌کند. علیرضا قوچی با اشاره به این‌که وظیفه ما نه‌تنها حفاظت از آثار تاریخی که حفظ بافت تاریخی شهرها هم هست، می‌افزاید: بافت تاریخی علاوه بر بناها، شامل گره‌ها، مسیرها، محلات و... تاریخی هم می‌شود و ما در راستای انجام وظایف‌مان مبنی بر حفاظت از میراث ملی تمام تلاش‌مان را برای حفظ گره‌های تاریخی، معابر، جداره‌ها و هر آنچه در بافت تاریخی قرار دارد، می‌کنیم.
براساس همین وظایف ما در حال کار روی طرح تفصیلی حفاظت از بافت تاریخی شهر تبریز هستیم.

 تغییر خودسرانه ممنوع است

وی در خصوص حیدر تکیه سی (تکیه حیدر) و خانه ابراهیم‌خان کلانتر می‌گوید: ما مخالف هرگونه تغییر و دخل و تصرف در تکیه حیدر هستیم. در این خصوص چند مرتبه مکاتبه‌های لازم انجام‌شده است. آنها اعلام کردند برنامه ما در خصوص تکیه حیدر، حفاظت و مرمت با نظارت سازمان میراث فرهنگی است. در مورد خانه تاریخی کلانتر نیز باید عنوان کنم مسؤولیت مرمت این خانه به‌عهده آموزش‌وپرورش آذربایجان‌شرقی است اما میراث فرهنگی استان در راستای وظیفه ذاتی خود جهت حفظ بناهای تاریخی طی چند سال اخیر به اجرای طرح‌هایی از قبیل مرمت اضطراری و استحکام‌بخشی این اثر اقدام کرده اما به‌رغم مکاتبات متعدد با این سازمان هنوز هیچ‌گونه اقدامی در خصوص این بنا انجام‌نشده است. قوچی در خصوص تصرف و اعمال تغییرات در گورستان‌های تاریخی تبریز هم عنوان می‌کند: همه گورستان‌ها متعلق به اداره اوقاف است اما هر اثر و بنایی که ثبت ملی شده نباید هیچ‌گونه دخل و تصرفی در آن انجام شود و هرگونه اقدام در این نوع بناها از قبیل مرمت و تعمیر فقط با اجازه و نظارت میراث فرهنگی قابل انجام است. گورستان عمو زین‌الدین نیز شامل آثار ملی است و آنجا نیز هیچ‌گونه دخل و تصرف قابل قبول نبوده و به اجازه سازمان میراث فرهنگی نیاز دارد.

ضرورت فرهنگ‌سازی

معاون میراث فرهنگی با اشاره به این‌که حفاظت از بافت و آثار تاریخی به چیزی بیشتر از نظارت سازمان میراث فرهنگی نیاز دارد، می‌گوید: درواقع ما باید آنقدر ارزش این داشتههایمان را بدانیم که هرگز به سمت تخریب آنها نرویم. هرگز به سمت برج‌سازی، مدرن‌سازی، تخریب آثار و بازسازی مجدد آن در بافت تاریخی نرویم. مطمئن باشید ما مقابل همه این کارها می‌ایستیم و تا آنجا که توان داریم اجازه هیچ دخل و تصرفی در بافت تاریخی را نمی‌دهیم. هر‌جا که اثر و بافت تاریخی در معرض خطر باشد سریعا اقدامات حقوقی را انجام می‌دهیم و مماشاتی هم در مورد هیچ شخص و سازمانی انجام نمی‌دهیم اما فرهنگ ما باید به صورتی باشد که شخص، سازمان یا هر ذی‌نفعی خود اثر را حفاظت و مرمت کند و در قالب ضوابط میراث فرهنگی به بازسازی آن بپردازد.

 مصوباتی که روی زمین ماند

عضو هیات علمی دانشگاه هنر اسلامی تبریز هم با ابراز گلایه‌ای به جام‌جم می‌گوید: در آبان ماه ۱۳۹۵ شورای عالی معماری و شهرسازی مصوبه‌ای تحت‌عنوان تهیه طرح جامع حفاظت از بافت تاریخی تبریز تصویب کرد و ۱۰ ماه برای انجام اقدامات تکمیلی و اجرایی کردن آن به دستگاه‌های ذی‌ربط مهلت داد تا این مصوبه را اجرایی کنند. به‌رغم اقدامات برخی ارگانهای مسؤول، بعد از گذشت پنج سال هنوز این کار به سرانجام نرسیده است و من مشتاقم دلیل این همه تاخیر را بدانم. در بند ۲۲ مربوط به بافت تاریخی تبریز تاکید شده بود که شرکت عمران و بهسازی شهری ایران با همکاری شهرداری تبریز و اداره کل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان‌شرقی باید در مدت ۱۰ ماه طرح جامع بافت تاریخی تبریز را با در نظر گرفتن محدوده ثبت جهانی بازار، عرصه و حریم منظری و آثار تاریخی آن آماده و برای تصویب به شورای عالی معماری و شهرسازی ارسال کنند. در آنجا به دو موضوع به صراحت اشاره شده است. بحث اول در‌خصوص بلوک گلستان، محله پاساژ و ساخت پروژه آیسان است که عنوان شده چون این پروژه در حریم بازار است باید تا تصویب و مشخص شدن وضعیت طرح جامع حفاظت از بافت تاریخی تبریز تمام اقدامات این پروژه متوقف شود. در حال حاضر پروژه آیسان به سرعت پیش در حال پیشروی است اما از طرح جامع بافت تاریخی تبریز هیچ خبری نیست و این کاملا مغایر با مصوبات قانونی است و انتظار انجمن‌های دوستدار میراث فرهنگی این است که دادستان محترم تبریز در این خصوص ورود کنند. موضوع دوم نیز درخصوص بلوک میارمیار است که در سال ۱۳۸۲ تصویب شده بود که موزه منطقه‌ای آذربایجان در آنجا تاسیس شود اما متاسفانه این موزه در سال ۱۳۸۶ به جنب پارک مینیاتور واقع در حاشیه شمالی میدان چای منتقل و از بافت تاریخی جدا شد که یک تصمیم کاملا اشتباه بود. تا آنجا که اطلاع دارم ساخت آن موزه هم تا الان در پی ساختمانی متوقف شده است و موزهای در کار نیست.

 تخریب بافت تاریخی

دکتر احد نژاد‌ابراهیمی می‌افزاید: الان میزان بافت تاریخی مصوب شهر تبریز۴۳۰ هکتار است. البته این مقدار در مقایسه با گستره تاریخی تبریز قابل مقایسه نیست و محلاتی مانند بارون آواک، ششگلان، اهراب، چرنداب، کوچه باغ، بهار و دمشقیه در حال حاضر جزو بافت تاریخی نیستند و سؤال این است: آیا جای تاسف نیست این محلات بافت تاریخی محسوب نمی‌شوند؟ نکته وقتی دردناک‌تر می‌شود که می‌بینیم۶۰ هکتار از ۴۳۰ هکتار بافت تاریخی تبریز در اثر حفاریهای عمیق از بین رفته است؛ یعنی ۱۵ درصد این بافت در اماکنی مانند مقبره‌الشعرا، محله پاساژ، بلوک میارمیار، محدوده اطراف مسجد کبود حفاری عمیق انجام شده که مایه تاسف برای شهر تاریخی تبریز است. به همین دلیل شورای عالی معماری و شهرسازی دستور توقف این پروژه‌ها را صادر کرده است چون مشاهده کردند که پروژه‌هایی مانند پروژه عتیق شکست خورده است. از آن‌موقع هر‌بار که انجمن‌های دوستدار میراث فرهنگی یا خبرنگاران روند این مصوبه را پیگیری کردند مسؤولان پاسخ دادند که در حال کار روی موضوع هستیم و تا الان این کار پنج سال طول کشیده است. تا زمانی که این کار انجام نشود حمایتهای لازم از بافت تاریخی صورت نمی‌گیرد. این بافت تاریخی نیز از حالت محله‌محوری و انسان‌محوری تغییر یافته و به انباری و کارگاه‌های نازل تبدیل می‌شود.

گزارش از امین بیلساز، جام جم دیلی