رعایت بهداشت در سنت پیامبر صلی الله علیه و آله

به گزارش جام جم آنلاین و به نقل از سایت حوزه نت، بعضی از دستورالعمل های بهداشتی را می توان در سنت نبوی مشاهده کرد، به گونه ای که پیامبر(ص) علاوه بر رعایت آنها، با دستورات روشن و گاه در قالب کلمات مستحب، واجب، مکروه و... آنها را آموزش می دادند. با بررسی دقیق سنت نبوی می توان جدا از اندیشه هایی که ریشه طب اسلامی را خارج از محیط اسلام و برگرفته از سرزمین های دیگر می داند، آن را در دین مبین اسلام و سنت نبوی یافت. در سنت نبی مکرم(ص) برای جلوگیری از بیماری و یا سرایت آن به دیگران، نیز مطالبی به چشم می خورد. 

«لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه لمن یرجوا الله و الیوم الاخر و ذکر الله کثیراً»
پروردگار، نبی مکرم اسلام را نمونه ای کامل و خلیفه الله نامیده است. انسانی که کردار و گفتارش، پند و آموزه ای نیک برای دیگران است. دیگرانی که شاید مسلمان نباشند، اما مقام انسانیت را ارج می نهند.
آنچه پیامبر اسلام را در دید همگان الگویی نیک معرفی می کند، رفتار، اعمال و افکار پسندیده ای است که همه ادیان به آن اعتقاد و ایمان دارند. یکی از ویژگی های ممتاز رفتاری آن حضرت، رعایت بهداشت فردی و پاکیزگی است که باتوجه به محیط جاهلی شبه جزیره عربی بسیار قابل توجه و درخور اهمیت است. پاکیزگی و به دور از آلودگی زیستن از آنجایی که یاریگر انسان در حفظ سلامتی و بقای عمر است، همواره موردنظر آدمی بوده است. از آن زمان که بشر حس و ادراک را فهمید، ضعف و بیماری، ناتوانی و پیری را دشمن دانست و برای از بین بردن آنها، تلاشی پیگیر در پیش گرفت. گذشت روزگار مجموعه ای از این کردار درست را در قالب دستورالعمل های مفید به انسان آموخت. آراستگی و پاکی سر و بدن، که خود شامل پاکیزه نگاه داشتن مو، پوست، دهان، جامه و. .. می شود. قسمتی از این دستورالعمل هاست که می توان آنها را در سنت نبوی مشاهده کرد، به گونه ای که پیامبر(ص) علاوه بر رعایت آنها، با دستورات روشن و گاه در قالب کلمات مستحب، واجب، مکروه و... آنها را آموزش می دادند. با بررسی دقیق سنت نبوی می توان جدا از اندیشه هایی که ریشه طب اسلامی را خارج از محیط اسلام و برگرفته از سرزمین های دیگر می داند، آن را در دین مبین اسلام و سنت نبوی یافت.

پاکیزگی
اطلاعات اعراب از علم طب- مانند علوم دیگر- اندک بود. محیط به دور از اندیشه علمی شبه جزیره عربی، برای معالجه بیماری ها و گرفتاری های جسمانی افراد بیشتر از اوراد و عزائم. جهت راندن عامل بیماری ها که به عقیده آنان اجنه و شیاطین بوده اند،  استفاده می کردند، البته آنان نیز، مانند اقوام دیگر از گیاهان دارویی و خواص آنها، برخی از اعمال جراحی ابتدایی، مانند: حجامت و داغ کردن (کی) -قطع اندام ها با آهن و آتش- اطلاع داشتند، اما این اعمال، اغلب توسط افراد تعلیم ندیده، انجام می شد.
ارتباط اعراب با سرزمین ها و کشورهای ایران، روم و مصر بر اطلاعات بهداشتی و طبی آنان می افزود. مسلم است جست وجو برای آب و جنگ بر سر آن، چادرنشینی و دیگر خصوصیات زندگی بدوی اعراب- آنان را از پرداختن به بهداشت و پاکیزگی دور می داشت. به طوری که مسایل دیگر جای زیاد برای پرداختن به امور بهداشتی باقی نمی گذاشت. با ظهور اسلام، پاکیزگی و رعایت آن به مراتب بالایی از زندگی انسان صعود کرد. با وجود نماز، وضو گرفتن، پاک بودن و شست شوی ویژه ای به نام غسل، پاکیزگی به یکی از اصول اولیه زندگی تبدیل شد. به گونه ای که مسلمانان بیش از پیروان سایر ادیان در ارتباط با پاکیزگی جسم و طهارت قرار گرفتند، بدین ترتیب، پاکی جسم از ویژگی های دستورات اسلام و مورد قبول مسلمانان گردید.
با درنظر گرفتن جغرافیای طبیعی شبه جزیره عربی و دشواری دسترسی به آب، استفاده از آن در اسلام، به عنوان یکی از مهمترین پاک کننده ها، شایان توجه است، اگر چه اسلام در شبه جزیره محدود نماند اما در پذیرش این اصل، محیط ابتدایی اسلام مهم بود. بدین ترتیب، آمادگی برای انجام اعمال عبادی (مانند: نماز، قرآن خواندن، روزه گرفتن، حج و...) با طهارت همراه شد، که این طهارت در درجه اول با آب صورت می گیرد و با نام های وضو و غسل شناخته می شود. انجام هر عملی عبادی به گونه ای، منوط به پاکیزگی بدن است. در تأثیر بهداشتی وضو، این نکات آمده است:
«1- با شستن صورت و دست ها، عروق سطح پوست منبسط می شود و به حال اول برمی گردد. حرکت قلب زیاد می شود. و اعصاب قلب و ریه ها و معده و غدد سریع می شود.
2- مجاری بینی و چشم هم از جرم ها پاک می شود.
3- پوست از امراض جلدی گرفتن حفظ و دست و صورت، عاری از اصابت میکروب می گردد.»
با رجوع به کتب فقهی، آب مورد استفاده، برای وضو یا غسل نیز خود باید دارای ویژگی هایی باشد که رعایت آن به مسلمانان توصیه شده است و «اگر شرایط مربوط به آب، برای وضو و غسل و استحمام آنطور که در قرآن آمده عمل گردد، کاملا طبق موازین بهداشتی است.»
از نکات بالا می توان دریافت در انجام اعمال عبادی، علاوه بر طهارت روح و تلطیف آن، ارتباط با خدا، آرامش یافتن، رشد و تعالی روح و...، بهداشت و پاکیزگی جسم نیز مورد توجه خاص واقع شده است. به طوری که پیامبر همواره این نکات را رعایت می فرمودند: پاکیزگی موی سر و آراستگی آن. پاکیزه نگاه داشتن دهان و دندان ها. کوتاه و مرتب کردن ناخن ها. شست وشو و استحمام.
بهداشت خوراکی ها و آشامیدنی ها
اهمیت تغذیه و رعایت نکات بهداشتی مربوط به آن، امروزه بر کسی پوشیده نیست. اما در محیط جاهلی شبه جزیره عربی و آداب و رسوم رایج در آن، این مسأله اندکی دور از ذهن به شمار می رفت. با ظهور اسلام، این نکته از توجه خاصی برخوردار گشت. به طوری که «خداوند علم ابدان را در نصف یک آیه، خلاصه کرده است: «کلوا واشربوا ولاتسرفوا.»
بدین ترتیب باب جدیدی در شکل گیری بهداشت خوراکی ها و آشامیدنی ها گشوده شد، که در طب اسلامی اهمیت یافت. در کتب فقهی، فصولی درباره خوراکی ها و نوشیدنی ها- طبق سنت نبوی - می توان یافت.
خوردن و آشامیدن در اسلام بر طبق قاعده و روش هایی صحیح صورت می گیرد، که در حفظ سلامتی و دوری از بیماری به انسان یاری می کند که امروزه با پیشرفت بهداشت، امری طبیعی به نظر می رسد. فلسفه بهداشتی آنها که منظور نظر پیامبر و دین اسلام بوده است قابل توجه است. برای مثال در منابع، توصیه پیامبر درباره خوردن نمک قبل و بعد از غذا آمده است. آیا خاصیت ضدعفونی کنندگی نمک، موردنظر پیامبر نبوده است؟ قطعاً چنین است. زیرا با توجه به درجه حرارت بالای هوا در شبه جزیره و سرعت فساد موادغذایی و ضرورت ضدعفونی و گندزدایی خوراکی ها، دهان و دندان ها چنین سفارشی از سوی پیامبر، توجیهی غیر از این نمی تواند داشته باشد. موارد دیگری مانند:
- خوردن و آشامیدن تا نیمی از معده ، فوت نکردن در غذا و آشامیدنی نهی لاجرعه سرکشیدن آشامیدنی ها ، به کرات در منابع اسلامی دیده می شود که در واقع رعایت آنها، برای سلامتی، اهمیت ویژه ای دارد. چنانچه «بدن در حال ایستاده قوه ثقلش به پایین بیشتر فشار می آورد و معده در حالت کششی بیشتری است اگر مایعات را یکدفعه وارد نمایند، باعث اتساع معده و گشادی آن خواهد شد و معده از خط معین طبیعی خود پایین تر خواهد آمد، تکرار این عمل به پتوزیا- افتادن معده- منجر خواهد شد.»

بهداشت پوشاک و زینت نمودن
پاکیزگی لباس و استفاده از رنگ مناسب با توجه به شرایط اقلیمی، مورد توجه نبی اکرم (ص) بوده است. چنانچه علاقه پیامبر (ص) به استفاده از رنگهای سپید  و سبز در لباس، پاکیزگی و معطرنمودن آن در منابع آمده است.
خداند در سوره اعراف، آیه سی و یک، زینت نمودن در مساجد را دستور می دهد. در تفسیر این آیه، نظرات مختلف اما نزدیک به هم دیده می شود: «زینت های جسمانی، شامل: پوشیدن لباس های مرتب و پاک و تمیز، شانه زدن موها و به کاربردن عطر» است. در جایی دیگر آمده است: «امام صادق در بیان آیه شریفه: خذوا زینتکم عند کل مسجد، فرمودند: مقصود از آرایش، شانه زدن است.»  برخی نیز منظور از زینت کردن در این آیه را، لباس پوشیدن دانسته اند.
به هر صورت، «زینت از مهمترین اموری است که اجتماع بشری بر آن اعتماد می کند و آداب راسخه ای است امر پروردگار به ضروریات زندگی، از قبیل لباس پوشیدن و خود را آراستن از همین باب است، که می خواهد تربیتش حتی در این گونه امور پیش پا افتاده رعایت شده باشد، پس کسی نگوید امر به پوشیدن لباس و تنظیف و آرایش چه معنا دارد.»  پیامبر اسلام به آراستگی توجه خاص داشتند، در این باره آمده است:
- او به آراستگی و آرایش موی سر تأکید داشتند.
-مسیر حرکت او را از بوی عطر آن حضرت تشخیص می دادند.
- حضرت نبی اکرم به هدیه دادن عطر سفارش می فرمودند.
- ایشان تفاوت عطر مورد استفاده مردان با زنان را به افراد توضیح می دادند.
اگر آراستگی ظاهر، آراستن و مرتب کردن موی سر، صورت ، ناخن ، پوشیدن لباس تمیز با رنگ مناسب و استفاده از مواد معطر، دانسته شود، پیامبر بر همه این موارد به دقت عمل کرده و دیگران را به رعایت آنها سفارش می فرمودند. استفاده از رنگ سپید و سبز در لباس و نهی لباس سیاه ، خود یکی از موارد رعایت بهداشت و آراستگی ظاهر است. چنانچه گفته می شود گرایش به «رنگ سیاه می تواند به نوعی منفی بافی و یا پوچگرایی در زندگی را نشان دهد.»
علاوه بر آن، امروز همگان می دانند رنگ سیاه نور را جذب کرده و به واسطه جذب اشعه فرابنفش به پوست آسیب می رساند. رنگ سپید عکس آن عمل می کند. حال بر تأثیر دیگر رنگ سپید، یعنی پدیدار شدن آلودگی و احتیاج آن به شست وشوی بیشتر، نیز می توان اشاره کرد. به صراحت می توان گفت، علاوه بر رعایت بهداشت روانی، بهداشت جسمانی نیز در برخی از دستورات پیامبر دیده می شود.
پیشگیری از بیماری و حفظ سلامتی
در سنت نبی مکرم(ص) برای جلوگیری از بیماری و یا سرایت آن به دیگران، مطالبی از این قبیل به چشم می خورد:
- از جذامی بگریز چنانکه از شیر می گریزی.
- کوتاه کردن ناخن ها از درد بزرگ جلوگیری می کند.
- زیرخاک نمودن چیزهای آلوده.
- جلوگیری از آلودگی به بیماری طاعون.
- اهمیت فوق العاده به مسواک زدن.
علاوه بر موارد فوق، در دستورات پیامبر نهی پرخوری، مراقبت از سلامتی و جلوگیری از بیماری تصریح شده است. شایان ذکر است در مواردی به خاصیت دارویی گیاهان و خاصیت شفابخشی بعضی از مواد اشاره شده است که با توجه به آنها، اهمیت سلامتی، تأکید بر حفظ آن، جست وجو برای علاج و مداوای بیماری ها را در دستورات پیامبر(ص) می توان یافت.
نتیجه
دین مبین اسلام، علاوه بر توصیه به تزکیه روح و بهداشت روانی، سفارش های متعددی در رعایت بهداشت جسمانی و پاکیزگی دارد، که عمل به آنها در سنت نبوی به وضوح مشاهده می شود. عملکرد پیامبر که به خوبی در منابع اسلامی منعکس شده است، از طرفی بیانگر اهمیت فوق العاده اصل پاکیزگی در اسلام است و از طرف دیگر پاسخگوی آنانی است که ریشه طب اسلامی را در نقاطی خارج از اسلام جست وجو می کنند، این گونه می توان تأکید پیامبر بر حفظ سلامتی و سفارش آن، جلوگیری از بیماری و ترویج فرهنگ آن، آراستگی ظاهر و تشویق بدان را در کنار آموزه های قرآنی، از منابع مهم طب اسلامی به شمار آورد.