متروی ایرانی در راه است...

در چند سال اخیر فناوری ساخت واگن‌های شهری و تجهیزات حمل و نقل ریلی شاهد ظهور غول‌های چندملیتی بوده که ردپای آنها در صنعت ریلی بسیاری از کشورهای جهان از جمله کشور خودمان مشاهده می‌شود. گاهی در برخی مناقصه‌های ساخت قطار در پیشرفته‌ترین اقتصادهای جهان همه این غول‌های بزرگ یک جا جمع می‌شوند و به‌رقابت با یکدیگر می‌پردازند. گام‌های بزرگ شرکت‌های اروپایی و به ویژه آسیایی در این سال‌ها بسیار تأمل‌برانگیز بوده و سرعت پیشرفتشان در زمینه توسعه حمل‌ونقل ریلی، توجه جهان را به شرق بیش از پیش معطوف کرده است. شرکت‌های بزرگ و مطرحی در چین، ژاپن، روسیه و هند با کمک فناوری‌های روز دنیا در حال توسعه خطوط راه‌آهن زیرزمینی و ارتقای فناوری حمل و نقل هستند. اما تا چه حد فناوران داخلی ما توانسته‌اند این فناوری وارداتی را به صورت موفق بومی‌سازی کنند؟
ضرورت بومی‌سازی قطارهای شهری
براساس ماده 54 قانون پنج‌ساله ششم توسعه، وزارت صنعت، معدن و تجارت با همکاری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری موظف به انتقال فناوری صنایع ریلی به داخل کشور و بومی‌سازی آن شده‌اند. براساس این قانون تا پایان اجرای برنامه ششم توسعه، حداقل 85 درصد دانش طراحی و ساخت تجهیزات مورد نیاز صنعت حمل و نقل ریلی درونشهری و برونشهری بومی شود. در حال حاضر با همت پژوهشگران ایرانی حدود 33درصد از این بومی‌سازی تحقق یافته است. در شرایط فعلی کشور که محدودیت‌های ناعادلانه اقتصادی و تجاری زیادی به کشور وارد شده است، تحقق این امر یکی از ضروری‌ترین برنامه‌های نهادهای مرتبط خواهد بود.
در نشست خبری روز یکشنبه که با حضور سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری، پیروز حناچی شهردار تهران، علی وحدت رئیس هیأت عامل صندوق نوآوری و شکوفایی، حمیدرضا طیبی رئیس جهاد دانشگاهی و جمعی از مسؤولان متروی تهران و شرکت‌های واگن‌سازی همکار در این قرارداد برگزار شد، قرارداد مرحله اول بومی‌سازی که شامل ساخت یک رام قطار شهری هشت واگنه در مدت 18 ماه برای بهره‌برداری در متروی تهران و امکان‌سنجی اجرایی کردن مرحله دوم تفاهم‌نامه که تأمین 420 دستگاه واگن شهری برای خطوط مترو است به امضای طرفین قرارداد و همکاران این طرح ملی مهم رسید.
در مسیر تحقق همکاری بین بخشی
پیروز حناچی، شهردار تهران در این مراسم خاطرنشان کرد: «یکی از مشکلاتی که در کشور با آن مواجه هستیم بهره‌برداری اندک از زیرساخت‌های موجود داخلی است. مشکل حمل‌ونقل و آلودگی هوا از معضلات مهم کلانشهرها ست که امیدواریم با اجرای این طرح تا حد زیادی این مشکل را برطرف کنیم.» وی در ادامه تأکید کرد: «باید از حداکثر بضاعت داخلی برای پیشبرد بومی‌سازی یک رام قطار استفاده کرد و این قرارداد راه را برای قراردادهای بعدی باز خواهد کرد. امیدواریم با اجرای این طرح شرایط کنونی و تهدیدها را به فرصت تبدیل کنیم.»
سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور ضمن ابراز خرسندی از تفاهم‌نامه شکل گرفته میان معاونت علمی و فناوری و شهرداری تهران در حوزه‌های مختلف از جمله کسب‌وکارهای نوپا و استارت‌آپ‌ها بیان کرد: «در تلاش هستیم این همکاری‌ها را ادامه‌ دهیم و بومی‌سازی فناوری مترو که بندی از این تفاهم‌نامه شکل گرفته‌است، مانند آنچه برای خطوط ریلی کشور اتفاق افتاد، به شکل کامل تحقق یابد. امیدواریم این طرح بزرگ به نمادی برای تداوم همکاری حوزه فناوری با شهرداری‌های کلانشهرها تبدیل شود.»
علی امام‌، مدیر عامل شرکت راه‌آهن شهری تهران نیز در این مراسم با اشاره به ظرفیت بالای مهندسان ایرانی در طراحی داخلی گفت: «متروی تهران با توجه این که طولانی‌ترین خط متروی کشور است، بیشترین نیاز به واگن‌های قطار شهری را دارد. کمبود واگن‌های مترو به‌ویژه در ساعات اوج حمل‌ونقل شهروندان را آزار می‌دهد و امیدواریم با اجرای این طرح و با استفاده از توان متخصصان داخلی و اراده به وجود آمده در میان فعالان این حوزه بتوانیم تا حد زیادی مشکل کمبود واگن را رفع کنیم.»
تقسیم مسؤولیت‌ها میان اعضا
بودجه مورد نیاز برای ساخت داخلی این قطار مترو که قرار است تا سال 1401 به بهره‌برداری کامل برسد، حدود 20 میلیون یورو برآورد شده که معاونت علمی و فناوری و صندوق نوآوری و شکوفایی 40درصد آن را به صورت وام تأمین خواهند کرد. علی وحدت، رئیس صندوق نوآوری و شکوفایی با اشاره به تلاش‌های معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری درخصوص به‌کارگیری توان شرکت‌های دانش‌بنیان برای حل مشکلات کشور به‌ویژه نیازهای حوزه ریلی، در خصوص تأمین بودجه مصوب شده و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان درگیر در این مجموعه و فراهم‌کردن امکان خرید لیزینگی محصولات دانش‌بنیان مورد نیاز برای انجام این طرح اعلام آمادگی کرد. گفتنی است 60درصد باقیمانده نیز از محل اعتبارات شرکت متروی تهران تأمین خواهد شد.
دکتر منوچهر منطقی، دبیر ستاد توسعه فناوری‌های حوزه فضایی و حمل و نقل پیشرفته در خصوص جزئیات این قرارداد توضیح داد: «برای اجرای این قرارداد با قوی‌ترین‌های حوزه واگن‌سازی وارد مذاکره شدیم و کنسرسیومی تشکیل شده که در رأس آن شرکت راه‌آهن تهران و حومه (مترو) قرار دارد. در این کنسرسیوم، چهار وظیفه برای شرکت متروی تهران در نظر گرفته شده است که شامل راهبری و همکاری در پروژه، تشکیل مجموعه طراحی و ساخت واگن مترو، انجام یکپارچه‌سازی و از همه مهم‌تر تبدیل قرارداد ساخت یک رام قطار به تولید انبوه است. این کنسرسیوم از نظر حجم و سطح فناوری بزرگ‌ترین مجموعه‌ای است که در بخش ریلی ایجاد می‌شود و اگر ما موفق شویم و این کار را انجام دهیم مدلی برای فعالیت‌ها در سطح ملی خواهد بود.»
وی در حاشیه این نشست خبری به جام‌جم گفت: «در حال حاضر امکان‌سنجی‌های لازم درخصوص شرکت‌هایی که ظرفیت لازم برای مشارکت در این طرح را دارند انجام شده است. براساس اهمیت، هریک از اجزا در ساخت یک رام مترو (مجموعه کامل قطار مترو) به‌صورت آن‌چیزی که ما در ایستگاه‌های مترو می‌بینیم، درصد مشارکت شرکت‌های درگیر مشخص خواهد شد. تمام مجموعه‌های همکار در این کنسرسیوم علاوه بر دانش فنی در این طرح سرمایه‌گذاری نیز خواهند داشت. در واقع هدف از تشکیل این کنسرسیوم به جای واگذاری آن فقط به یک مجموعه مشخص، امکان بهره‌برداری از تمام توان موجود در کشور برای دستیابی به این مهم است.»
دکتر فاطمه بهزاد، دبیر گروه ریلی ستاد توسعه فناوری‌های حوزه فضایی و حمل‌ونقل پیشرفته، درخصوص شرکت‌های همکار در این طرح ملی و نحوه مشارکت‌شان در این کنسرسیوم به جام‌جم می‌گوید: «شرکت متروی تهران به‌عنوان خریدار این طرح ملی وارد شده و در واقع تعیین‌کننده مشخصات مورد نیاز برای متروی تولیدی خواهد بود. طراحی این مجموعه زیرنظر واگن‌سازی تهران در مجموعه متروی تهران انجام خواهد شد. علت این موضوع این است که فردی چینی از سهامداران واگن‌پارس است و ما برای این که مشارکت آن را فرد را از این طرح ملی خارج کنیم، طراحی در محلی خارج از محل واگن‌سازی تهران انجام خواهد شد».
وی در ادامه می‌افزاید: «شرکت‌های واگن‌سازی تهران و واگن‌سازی پارس همچنین مسؤولیت سر هم کردن قطعات مختلف ساخته شده در شرکت‌های همکار این کنسرسیوم را برعهده خواهند داشت. شرکت‌های پلور سبز و ایریکو با حداکثر توانشان برای ساخت محفظه واگن مشارکت می‌کنند. جهاد دانشگاهی نیز متعهد شده که دانش فنی مورد نیاز برای ساخت سامانه رانشی را از طریق زیرمجموعه‌های وابسته‌اش تأمین کند. موتورهای پیشران و سامانه تعلیق نیز در دو شرکت مپنا و ایریکو تولید خواهد شد.»
در حقیقت در این طرح ملی تلاش شده که به نوعی ظرفیت‌های محدود هر یک از شرکت‌های فعال در حوزه ریلی در کنار هم به ظرفیت بزرگ و مناسبی برای انجام یک طرح بزرگ تبدیل شود و مانند بسیاری از نمونه‌های دیگر که تاکنون شاهد آن بودیم مجددا نیاز به فراهم کردن ظرفیت جدیدی علاوه بر ظرفیت‌های موجود در کشور و طولانی شدن و به تعویق افتادن تولید محصول نهایی نباشیم. هر یک از این شرکت‌های واگن‌سازی سابقه درخشان و چندساله‌ای در حوزه تجهیزات ریلی دارند و همکاری آنها در کنار هم علاوه بر توانمندسازی و استقلال کشور در این حوزه موجب اشتغال‌زایی و امیدسازی برای جوانان پرتلاش کشور خواهد شد.
از سوی دیگر بر اساس محاسبات انجام شده، این طرح ملی علاوه بر کاهش 20درصدی قیمت تمام شده مترو، صرفه‌جویی ارزی 50درصدی به دنبال خواهد داشت که در شرایط اقتصادی کنونی قابل توجه است.

لزوم پرهیز از تکرار تجارب به سرانجام نرسیده

با آن‌که مسؤولان حاضر در جلسه انعقاد قرارداد همکاری برای ساخت مترو از دمیده‌شدن روح تازه‌ای به کالبد شرکت‌های ریلی موجود در کشور سخن می‌گفتند، منتقدان نگرانند که با آغاز مراحل اجرایی قرارداد، این طرح نیز در نهایت مانند بسیاری از طرح‌های دیگر به طور موقت صنعت کشور را درگیر کند و پس از مدتی کارخانه‌هایی که ظرفیت بالایی برای تولید دارند، به دلیل قدیمی‌شدن تجهیزات یا عقد قرارداد با شرکت‌های جدید، متحمل ضررهای زیادی شده و به کارخانه‌های نیمه‌فعال تبدیل شوند و نهایتا باردیگر ناگزیر از واردات شویم، با این تفاوت که هزینه‌های شکست این طرح در کشور را نیز پرداخته‌ایم.
این گروه از ناظران معتقدند استفاده مقطعی از ظرفیت‌های کشور و نبود نگاه بلندمدت در سیاست‌گذاری‌های کلان تولیدی در کشور باعث تکرار قصه‌های مشابه از فراز و فرود صنایع تولیدی و در نهایت باقی‌ماندن معضل در جایگاه اولش شود. برای مثال گفته می‌شود شرکت واگن‌سازی متروی تهران که با هدف تأمین نیاز متروی تهران به واگن‌های برقی از 15 سال پیش آغاز به کار کرده است، ظرفیتی معادل تولید 420 واگن مترو در سال را دارد؛ این در حالی است که این شرکت اکنون فقط با 20درصد از ظرفیتش مشغول به کار است. با این حال دکتر علی امام، مدیرعامل شرکت راه‌آهن تهران و حومه علت این موضوع را پایان یافتن قرارداد شرکت عنوان کرده و می‌گوید با انعقاد قرارداد جدید این ظرفیت بلااستفاده نیز فعال خواهد شد. در این شرایط بدیهی است فراهم‌شدن امکان دنباله‌دار شدن فعالیت‌ها با مشارکت سازمان‌های گوناگون با پرهیز از درنظر گرفتن انتفاع یک یا چند مجموعه خاص و در نظرگرفتن سازوکارهایی برای دوری از اعمال سلیقه‌های شخصی مدیران در دوران تصدی‌گری، روند رو به رشد صنایع راهبردی در کشور را تضمین خواهد کرد.

عسل اخویان طهرانی

دانش