ماجرای بازدید از یک «قلب»

مجتمعی در فضایی سرسبز
صبح دوشنبه براساس اعلام قبلی سازمان انرژی اتمی، نمایندگان اصحاب رسانه ساعت 6 و 30 دقیقه صبح با دو دستگاه اتوبوس از مقابل این سازمان به سمت مجتمع آب سنگین خنداب اراک حرکت کردند؛ مجتمعی که به‌عنوان اولین و تنها تولیدکننده آب سنگین در ایران است و نیازهای کشور را در راستای بهره‌مندی از انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای در این حوزه مرتفع کرده است.
ظرفیت تولید این مجتمع در ابتدا 14 الی 16 تن در سال طراحی شده بود که با اعمال بهینه‌سازی و در نظر گرفتن تمهیداتی در طراحی و بدون اضافه کردن تجهیزات جدید، ظرفیت فعلی تولید در مجتمع به 20 تن در سال افزایش یافته است.
محل این سایت در شهرستان خنداب در 80 کیلومتری شمال‌غرب اراک است؛ فضایی سرسبز با باغ‌هایی پردرخت و منطقه‌ای میان کوه‌ها و با توجه به قرار داشتن کارخانه آب سنگین در این شهرستان، این مجتمع نیز چند سالی است با همین نام خوانده می‌شود. پس از حدود پنج ساعت و عبور از تاکستان‌های اطراف شهر خنداب به مجتمع رسیدیم.

رآکتور بدون قلب در ساختمان گنبدی
پس از رسیدن به مجتمع و طی کردن مراحل حفاظتی، وارد محوطه مجمع شدیم و در آنجا با دو اتوبوس که مختص این مرکز بود به سمت مزار دو‌شهید گمنام رفتیم. یک خودروی حفاظت همچنین یک خودروی اورژانس نیز اتوبوس‌ها را همراهی می‌کرد.
براساس برنامه از قبل پیش‌بینی شده بنا بود ابتدا بازدید از رآکتور تحقیقاتی اراک و واحد اکسیژن 18 انجام و سپس نشست خبری بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی برگزار شود. اما با تغییر برنامه پس از قرائت فاتحه بر سر مزار شهدا نشست خبری برگزار شد. بعد از نشست خبری و صرف ناهار به سمت سالنی رفتیم که در آنجا دو نفر از مدیران قدیمی مجتمع به مدت یک‌ساعت توضیحاتی در مورد فرآیند تولید آب سنگین همچنین طراحی رآکتور جدید ارائه دادند که البته بنا شد مطالب عنوان‌شده، رسانه‌ای نشود. سپس توسط ماموران حفاظت تمام وسایل الکترونیکی اعم از گوشی‌های هوشمند، دستگاه‌های ضبط صوت، فلش و... پلمب شد تا در جریان بازدید از بخش‌های مجتمع امکان استفاده از آنها را نداشته باشیم.
پس از آن با اتوبوس‌های ویژه مجتمع به سمت ساختمان گنبدی‌شکل رآکتور حرکت کردیم. همان رآکتوری که براساس برجام، قلب آن یا همان کالندریا خارج شده و صرفا بخش پایه‌ای آن در محل وجود داشت. براساس اطلاعاتی که یکی از مهندسان مرکز ارائه کرد در صورت پایان طراحی رآکتور جدید و ساخت آن، روی قسمت پایه‌ای رآکتور قبلی قرار می‌گیرد و از آنجا که رآکتور جدید کوچک‌تر از قبلی است به‌طور کامل در داخل بخش پایه‌ای رآکتور قبلی قرار می‌گیرد. همچنین یکی از مسؤولان ذی‌ربط توضیح داد که معمولا روی رآکتور با دری چوبی پوشانده می‌شود که صرفا در مواقع بازدید در آن برداشته می‌شود. در داخل آن ساختمان گنبدی‌شکل و بالای رآکتور جرثقیل بزرگی قرار داشت که اقدامات مربوط به جابه‌جایی‌های رآکتور توسط آن انجام می‌شود. بر اساس سخنان مدیر مربوط صرفا دو جرثقیل عظیم‌الجثه از این نوع در ایران وجود دارد، یکی در بوشهر و دیگری هم در این مرکز.

آیا کالندریای قبلی قابل بازیافت است؟
پس از اجرای برجام و در سال 94 حرف و حدیث‌های زیادی درباره پر کردن رآکتور اراک با بتن مطرح شد، حرف و حدیث‌هایی که چندان دقیق نبود. یکی از مدیران سایت در همین زمینه توضیح داد همان‌طور که بارها اعلام شده در جایی که کالندریا یا همان قلب رآکتور قرار می‌گیرد سیمانی ریخته نشده، بلکه داخل لوله‌های کالندریا سیمان ریخته شده و نه محفظه‌های بین لوله‌ها؛ البته کالندریا در همان مقطع برجام از داخل رآکتور خارج شده و در بازدیدهایی که تاکنون برگزار شده، در معرض دید رسانه‌ها قرار نگرفته است. کارشناسی که در این بازدید در جمع خبرنگاران صحبت می‌کرد گفت کالندریا در بخش جداگانه‌ای در سایت نگهداری می‌شود.
این روزها و بعد از مطرح شدن تصمیمات شورای عالی امنیت ملی مبنی بر کاهش تعهدات برجامی ایران بحث‌هایی مبنی بر احتمال متوقف کردن روند بازطراحی رآکتور اراک مطرح شده که البته در زمان بازدید از این رآکتور یکی از مسؤولان مربوطه توضیح داد ما بحث بازطراحی و همچنین تولید رآکتور قبلی را به صورت همزمان و موازی پیش می‌بریم.براساس توضیحات ارائه شده، رآکتور جدید نیز به‌صورت کلی همانند رآکتور قبلی است اما ایمن‌تر بوده و در ضمن قلب آن کوچک‌تر از قبلی است. بر اساس سخنان یکی از مهندسان، رآکتور جدید به دلیل کوچک‌تر بودن، ساختش نیز مشکل‌تر است در عین حال در مقایسه با قبلی از نوآوری بیشتری برخوردار بوده و حتی زیباتر است.
البته به‌رغم این‌گونه اظهارنظرها و تاکیداتی که بارها مقامات مربوطه در زمینه سرعت بازگشت‌پذیری مطرح می‌کنند سؤال مهمی در این زمینه پیش می‌آید که اگر ایران بخواهد به همان رآکتور قبلی برگردد و کالندریایی را که در لوله‌های آن سیمان ریخته شده بازیافت کند چقدر طول می‌کشد و آیا در صورت تصمیم ایران مبنی بر بازگشت به رآکتور قبلی می‌توان دوباره از همان بخشی که در لوله‌هایش سیمان ریخته شده، استفاده کرد یا خیر؟
اما این سؤال همچنان با پاسخ روشن و شفافی از سوی مسؤولان ذی‌ربط مواجه نشده و گویا در این زمینه باید بررسی‌های بیشتری صورت گیرد.

واحد تولید ترکیبات دوتره
پس از گرفتن عکس یادگاری با رآکتوری که قلب نداشت به سمت بخش دیگری از مجتمع که یک سالن بود، رفتیم؛ سالنی که شبیه سوله و انباری بود و واحد تولید صنعتی ترکیبات دوتره نام داشت. پس از آن پیاده به سمت واحد اکسیژن 18 رفتیم. این واحد فروردین امسال از سوی رئیس‌جمهور افتتاح شد.
اکسیژن 18 یکی از مهم‌ترین دستاوردهای مجتمع آب سنگین است که مصارف پزشکی دارد. در این واحد براساس اطلاعاتی که یکی از مهندسان مربوط ارائه داد از فروردین امسال تاکنون 60 کیلو اکسیژن 18 تولید شده و میزان آن می‌تواند به سالی صد کیلو هم برسد.همچنین براساس اطلاعات ارائه شده از سوی مهندس مجتمع، فقط چند کشور تکنولوژی پیچیده تولید اکسیژن18 را در اختیار دارند که از جمله آنها می‌توان به آمریکا، ژاپن، روسیه و چین اشاره کرد. قیمت هر گرم از این محصولات به‌صورت عمده 20 دلار و در صورتی که جزئی فروخته شود به صد دلار هم می‌رسد.
در محوطه مجتمع، تعدادی مخازن آتش‌نشانی همچنین لوله‌های تبادل ایزوتوپی دو دمایی وجود داشت. در ضمن حوضچه‌ای نیز در محوطه وجود داشت که باقیمانده آبی که برای تولید آب سنگین و سایر مصارف مورد استفاده قرار گرفته در آنجا جمع می‌شود. نکته‌ای که در زمان بازدیدها از برخی بخش‌های مجتمع از جمله واحد اکسیژن 18 و واحد تولید صنعتی ترکیبات دوتره جلب توجه می‌کرد حضور اندک پرسنل در این مجموعه بود که البته براساس سخنان یکی از پرسنل، این مساله به دلیل قرار داشتن در زمان تعویض شیفت بود و حتی زمانی که قصد داشتیم همچنان سؤالات پیش آمده در ذهنمان را از کارشناس مجموعه بپرسیم، بارها گفته شد که وی دیگر فرصت ندارد و شیفت کاری‌اش به اتمام رسیده است.
محوطه مجتمع آب سنگین اراک بزرگ بود، اما در مجموع پرسنل چندانی در آنجا دیده نمی‌شد و همین مساله احساس حضور در محوطه‌ای آرام و بی‌روح را که چندان پویایی و فعالیت ندارد، تداعی می‌کرد.
در پایان پس از گرفتن چند عکس یادگاری و فک پلمب وسایلمان، مجتمع را به سمت تهران ترک کردیم.

مریم شریف‌زاده

سیاسی