زنـــــده شویــد !

مسکو یا فلورانس؟
احتمالا شما هم بارها شنیده‌اید که گفته‌اند «این نسخه از شاهنامه بر اساس چاپ مسکو یا فلورانس است». البته درست شنیده‌اید و این دو نسخه از معتبرترین نسخه‌های موجود در میان نسخه‌های «کاخ بلند» حکیم ابوالقاسم فردوسی است.
نسخه فلورانس قدیمی‌ترین نسخه دست‌نویس دارای تاریخ از این اثر گرانسنگ پارسی است که به 200 سال پس از سروده شدن این اثر برمی‌گردد که در کتابخانه ملی فلورانس نگهداری می‌شود. به گفته کسانی که در شاهنامه تحقیق و پژوهش می‌کنند این نسخه معتبرترین نسخه دست‌نویس موجود از این اثر بزرگ فارسی است. اما نسخه دیگر به چاپ مسکو شهرت دارد. اثری که اغلب شاهنامه‌های موجود در بازار از زینتی تا پژوهشی بر اساس نسخه چاپ مسکو تدوین و منتشر شده‌اند. با این حال نسخه مسکو از خطا و اشکال خالی نبوده و بسیاری از بیت‌های اصیل از قلم افتاده و به دلیل نداشتن تسلط به زبان فارسی و بررسی‌نکردن دست‌نویس‌های بیشتر این چاپ نیز از اشتباه خالی نیست و گاهی سبب این می‌شود که خوانش اشعار دشوارتر شود. هرچند این نسخه بر اساس نسخه دست‌نویس ۶۷۵ قمری تدوین شده و نسبت به بسیاری از نسخ چاپی دیگر که پیش از نسخه مسکو منتشر شده برتری دارد، با این حال باید خودتان انتخاب کنید که از نسخه‌های فراوان مسکو استفاده کنید یا معدود نسخه‌هایی که از نظر زمانی ظاهرا به فردوسی نزدیک‌تر است و از نسخه فلورانس برای تدوین آنها استفاده شده است که توصیه ما به شما نسخه‌های موجود تصحیح شده توسط نسخه‌شناسان و فردوسی‌پژوهان از روی نسخه‌های چاپ مسکو است.
علاوه بر این نسخه‌های دیگری مانند نسخه موزه بریتانیا، نسخه کتابخانه موزه ملی قاهره، نسخه‌های دست‌نویس موجود در هندوستان و نسخه‌های فرهنگستان شوروی نیز از «رنج‌نامه» فردوسی وجود دارد. همچنین نسخه‌های مختلفی در ادوار تاریخی ایران نیز در موزه‌ها و مرکز اسناد ایران نگهداری می‌شود که نسخه بایسنقری یکی از مهم‌ترین نسخه‌های نگاره‌دار شاهنامه است که از دوره تیموری به جا مانده و در کاخ موزه گلستان از آن نگهداری می‌شود.
نثرنامه شاهان
خواندن اشعار شاهنامه در روزگاری که زبان از سوی رسانه‌های نو با تهدید جدی مواجه است کار دشواری است، هرچند برای حفظ این بنای رفیع باید تلاش کرد و یکی از راه‌های آن انس با متون کهن زبان فارسی است که شاهنامه یکی از قلل مرتفع در میان این متون است. حالا برای آنهایی که خیلی فرصت و شاید هم حوصله خواندن شاهنامه به نظم را ندارند (شما بخوانید اندکی تنبل هستند) پیشنهادهایی از جنس نثر داریم. یعنی عده‌ای محقق و پژوهشگر حدس می‌زدند ممکن است عده‌ای تنبلی کنند و سراغ این متن سترگ فارسی نروند و به همین خاطر لقمه را آماده کرده‌اند (تا حدودی جویده‌اند) تا از این میراث گرانبها جا نمانیم و بتوانیم از آن بهره ببریم و در قالب نثر آن را بازنویسی کرده‌اند تا خواننده راحت‌تر بتواند از قصه‌ها و افسانه‌های حماسی و حکایت جوانمردان روزگار استفاده کند و با آنها همداستان شود. در مرور آثاری که شاهنامه را به صورت منثور روایت کرده‌اند، شاهد کثرت و تنوع بودیم که از بین آنها چند نمونه را به شما معرفی کرده‌ایم.
نوجوانان و شاهنامه
آنقدر از این بنای رفیع در زبان فارسی و به تعبیری قله دماوند فارس زبانان سخن گفته می‌شود؛ بی‌شک نوجوانان که کنجکاوی ویژگی بارز سن و سالشان است علاقه‌مند و البته تا حدودی هم کنجکاو می‌شوند تا بخواهند اندکی در ماجراهای آن سرک بکشند و از چند و چون آن سر در بیاورند. از آنجا که شاید خواندن اشعار شاهنامه برای مخاطب نوجوان تاحدودی دشوار باشد باز هم بازنویسی‌های این اثر به نثر برای این مخاطب توصیه می‌شود و نمونه‌های خوبی برای این رده سنی در دسترس است که بعید است بتوانند از کنار آنها به سادگی گذر کنند و دیده شده وقتی نوجوانی (حتی سنین پایین‌تر) شاهنامه‌های منثور را دست گرفته نتوانسته آن را زمین بگذارد و تا تمام نکرده چشم از کتاب برنداشته است. البته همین ابتدا باید بگویم که نسخه دبیرسیاقی که به نثر نوشته شده و بالاتر معرفی شد برای مخاطب نوجوان هم توصیه می‌شود، ولی علاوه بر آن یکی دو مورد دیگر را نیز به آن اضافه خواهیم کرد.
در پایان می‌شد به برخی کتب پژوهشی مرتبط با شاهنامه و فردوسی اشاره کرد که در نوع خود بسیارند و آثاری با غنای پژوهشی و تحقیقی بالایی محسوب می‌شوند که از سوی شاهنامه‌پژوهان و فردوسی‌شناسان تالیف و تدوین شده که در این مقال فرصت پرداختن به آنها فراهم نیست، اما امید می‌رود به واسطه آشنا شدن مخاطبان فارسی‌زبان با شاهنامه این متون نیز به عنوان کتب تکمیلی مطالعه و خوانده شود.

نسخه توفیق هـ .سبحانی
یکی از تصحیح‌هایی که در دسترس است و خوانندگان غیرتخصصی می‌توانند به آن رجوع کنند و لذت خواندن شاهنامه فردوسی را بچشند تصحیح دکتر توفیق هاشم‌پورسبحانی است. در کنار مقدمه جامع این کتاب و شرحی بر روند تصحیح آن، در پانوشت‌ها نیز خواننده با معانی عبارات دشوار روبه‌رو می‌شود تا خواندن این متن کهن فارسی برایش آسان شود. این تصحیح که در پانوشت‌ها دارای توضیحات و گاهی تفاسیر ابیات دشوار است برای خواننده‌ای که آشنایی زیادی با این متن کهن ندارد اثری مناسب محسوب می‌شود و می‌تواند انگیزه مطالعه افسانه‌های کهن این قله رفیع نظم فارسی را دوچندان کند.

تصحیح سیدمحمد دبیرسیاقی
نکته‌ای که درباره تصحیح دبیرسیاقی از شاهنامه‌پژوهان بارز معاصر، باید گفته شود این است که این تصحیح که در پنج مجلد آماده‌سازی و منتشر شده بر اساس نسخه کلکته است و دبیرسیاقی بر اساس این نسخه اثرش را تدوین و گردآوری کرده است. این تصحیح با شناختی از روزگار حکیم ابوالقاسم فردوسی صورت گرفته و نسخه‌ای است که می‌تواند برای شاهنامه‌پژوهان بیشتر کارکرد داشته باشد.

تصحیح جلال خالقی مطلق
من نمی‌گویم، بلکه اساتید فن و آنهایی که دستی بر فردوسی‌شناسی دارند گواهی می‌دهند که بهترین نسخه موجود در بازار که از نظر ویرایش و اتقان علمی قابل اعتماد است نسخه دکتر جلال خالقی مطلق است. تصحیحی که از نظر زمانی نیز جدیدترین
تصحیح محسوب می‌شود طبق 16 دست‌نویس به انجام رسیده و باید یادآوری کنم که یکی از این 16 نسخه قدیمی‌ترین نسخه موجود یعنی همان نسخه فلورانس است و استاد خالقی مطلق در تصحیح خود به این نسخه نیز توجه داشته و تصحیح خود را بر پایه نسخ معتبر ارائه کرده است. نکته‌ای که باید همین‌جا تذکر بدهم این است که این تصحیح در چاپ‌های مختلفی منتشر شده و برای مخاطبان غیرپژوهشگر شاهنامه که در جست‌وجوی تحقیق و پژوهش روی شاهنامه نیستند نسخه هشت جلدی که دارای ریز و درشت توضیحی است اثر مناسبی نیست و بهتر است اگر می‌خواهید این تصحیح را تهیه کنید سراغ چاپ دو جلدی (رحلی)/ چهار جلدی (وزیری) این تصحیح که توسط نشر سخن بدون نقد و نظرها آمده و فقط متن شاهنامه را دربردارد، بروید و از خواندن شاهنامه لذت ببرید. به عبارتی این نسخه حکایت صد است و چون که صد آمد نود هم پیش ماست و دیگر معرفی باقی نسخه‌ها و تصحیح‌ها محلی ندارد ولی خب تصحیح‌های دیگری هم وجود دارد که شاید برخی بخواهند سراغ آنها بروند و از آنها استفاده کنند.

سیدمحمد دبیرسیاقی
استاد سیدمحمد دبیرسیاقی برای این‌که ما بهانه‌ای برای نخواندن شاهنامه فردوسی نداشته باشیم همت کرده و این اثر بزرگ زبان فارسی را به نثر روایت کرده است. او در روایتش از شاهنامه به نثر از ذکر هیچ توضیح و نکته‌ای فروگذار نکرده و تلاش کرده اثری جذاب از شاهنامه در اختیار خوانندگان قرار دهد. روایتی که به قول مرحوم دبیرسیاقی «برگردان‌گونه کوتاه و ساده‌ای است بی‌آن‌که از اصل مطلب هیچ نکته‌ای کاسته شده باشد» و این کتاب برای آنهایی که می‌خواهند نثری سالم و پیراسته از یک فردوسی و شاهنامه‌پژوه بزرگ بخوانند، اثری قابل توصیه و در خور ذکر است.

بهرام گرگین
نشر هیرمند را اغلب با ترجمه‌های آثار غربی می‌شناسیم، ولی این نشر در بخش متون کهن خود آثاری از گنجینه ادب فارسی را در قالب نثر آماده کرده تا مخاطبان علاقه‌مند به این آثار را نیز دست خالی روانه نکرده باشد. بازنویسی بهرام گرگین از شاهنامه در قالب نثر یکی از کتاب‌هایی است که در مجموعه «زند» (فرهنگ و ادبیات کهن) منتشر شده است. کتاب داستان‌های شاهنامه با زبان نثر برخی افسانه‌های شاهنامه را با زبانی ساده و روان برای خواننده روایت کرده است. در این برگردان از نظم به نثر خواننده به دور از پیچ و تاب‌های زبانی، مخاطب شرح سلحشوری و دلاوری‌های پهلوانان شاهنامه قرار می‌گیرد.

کاوه گوهرین
یکی از آنهایی که نسخه‌ای به نثر از شاهنامه را برای علاقه‌مندان به این متن کهن آماده کرده کاوه گوهرین است. شاید مهم‌ترین نکته‌ای که باید درباره این نسخه یادآوری کنیم این باشد که گوهرین سعی کرده در کنار منثور کردن شاهنامه ظرافت‌های زبانی و زیبایی‌های نظم این اثر مهم را از دست ندهد. او خود در مقدمه کتاب آورده «واقعیت این است که شکوه شاهنامه در نظم آن‌چنان تابنده است که اگر آن را به جامه نثری ساده درآوری، چیزی اندر کف نخواهی آورد مگر کلمات و واژگانی سخت بی‌روح. چاره آن دانستیم که در روایت نثر شاهنامه تا آنجا که در توان دارم به نثر سده پنجم و ششم بازگردم و با ترکیب نثر آن دوره و روزگار کنونی و هم با بهره‌گیری از زبان شاعران معاصر به زبانی تازه در روایت شاهنامه برسم» به همین خاطر خواننده در این کتاب، هم با نثری فاخر روبه‌روست که تنه به تنه نثر قرن‌های ماضی می‌زند و هم از قالب نظم به نثر شاهنامه را می‌خواند در عین حال که از زیبایی‌های زبان سده‌های ماضی بی‌بهره نیست.

نثــــــر شـــــــاهری
این مجموعه که در چند جلد تاکنون منتشر شده یکی از نثرهای پرطرفدار برای نوجوانان است. نثری که از ابتدا تا انتهای شاهنامه را بیت به بیت به قالب نثر در آورده و به اثری برای نوجوانان تبدیل
کرده است. یکی از نکاتی که درباره نثر سیدعلی شاهری وجود دارد برخی عبارات سنگین و پیچیده است که گاهی در ذهن نوجوان معادلی برای آن نیست و سبب دیرفهم شدن متن می‌شود. این نثر استواری و فخامت زبان شاهنامه را حفظ کرده و در عین حال روان است. در این کتاب روح داستانی، هنری و حماسی شاهنامه حفظ شده است.

نثـــــــــر خیـــــــام
یکی از نسخه‌هایی که در سه جلد برای جوانان و البته نوجوانان آماده‌سازی شده و با توجه به پنج نسخه بازنویسی و به نثر برگردانده شده شاهنامه مسعود خیام به نثر است.
شاهنامه‌ای که برای نوجوانان ساده‌سازی شده تا همه آنهایی که در پهنه زبان فارسی تنفس می‌کنند و علاقه‌مند مطالعه این متن کهن هستند، بتوانند از آن استفاده کنند. بزرگداشت بزرگان، امانتداری، ادا کردن حقوق دیگران، دستگیری از ضعیفان، پاسخگویی به دعوت دوستان، برآوردن نیاز دیگر افراد و چشم‌پوشی از خطای این و آن از جمله معانی نهفته در کلام فردوسی است که در این نسخه، مولف آنها را برای نوجوانان ساده‌سازی و بازگو کرده است.

حسام آبنوس

روزنامه‌نگار