اصلاح # ژن -خوب

1. پدیده‌ای به درازای تاریخ ایران

خویشاوندسالاری،‌ ژن خوب، آقازادگی و ده‌ها واژه و ترکیب مترادف، برآیند رفتار و رویه‌ای است که شاید از صدها سال پیش در ایران نمونه‌های مشابه آن وجود داشته و تاکنون عزم راسخی برای حل این معضل وجود نداشته است. آقازادگی و خویشاوند سالاری پدیده جدیدی نیست و شاید قدمتی به درازای تاریخ ایران داشته باشد. اما راه‌حل این بیماری اجتماعی - سیاسی چیست؟

زمانی چنین فرآیندی در قالب فرهنگ فئودالی و ارباب رعیتی در جامعه ایران رخ می‌نمود و وابستگان به شاهان و امرای ایران بدون هیچ دلیل منطقی تصدی بخش‌های بزرگی از متصرفات سرزمینی آبا و اجداد خود را به عهده می‌گرفتند.

چنین رویکردی در دوره قاجار نیز استمرار پیدا کرد و شاهزادگان نیز حکومت بر ایالت‌های مختلف را جزو حقوق خود می‌دانستند و از این رو شاید یکی از عوامل شکل‌گیری مشروطه را بتوان جنبشی علیه فساد و بی‌عدالتی و نابرابری دانست که البته بعد از مدتی راه به بیراه برد و این خواسته عمومی به محاق فراموشی سپرده شد.

حکومت پهلوی که روی کار آمد البته ادعاهای فراوانی در از بین بردن بی‌عدالتی‌ها و رانت‌خواری‌ها داشت اما به زودی معلوم شد که پهلوی اول و دوم عزم و تمایلی برای مقابله با این مفسده ندارند و خود بساط خویشاوند‌سالاری را بر ساحت سیاسی و اقتصادی کشور گسترانیدند. ظهور بنگاه‌ها و سازمان‌های اقتصادی و اجتماعی متعدد و تصدی شاهزادگان پهلوی و وابستگان آنها بر این مراکز نشانه‌‌ای روشن از فراهم‌آوردن شرایط مناسب برای رانت‌خواری در کشور بود.

2. فراز و نشیب آقازادگی پس از انقلاب

انقلاب اسلامی ایران که به پیروزی رسید امیدها در دل مردم افزایش یافت که امکان تحقق یکی از آرمان‌های اصلی عدالت‌طلبی یعنی مقابله با هر نوع ویژه‌خواری و رانت‌جویی به زودی فراهم می‌شود. سال‌های اولیه انقلاب و بویژه دهه شصت، رشد این پدیده با توجه به بالابودن روحیه فداکاری و اخلاص در بین مدیران و مسؤولان و مقامات سیاسی و مذهبی با موانعی روبه‌رو شد؛ اما بعد از شکل‌گیری ساختار سیاسی و اقتصادی جدید در کشور اشتیاق برخورد با این پدیده زشت تا حدود زیادی فروکش کرد و صاحب‌منصبانی که تا پیش از این بواسطه درگیر شدن با مسائل اجرایی و اداری کمتر به فکر مسائل خانه و خانواده خود بودند نزدیک به سه دهه است که متاسفانه برخی از آنان از آن سوی بام افتادند و این بار بیش از اندازه به امور وابستگان خود پرداختند و تلاش کردند فامیل‌های سببی و نسبی خود را بهره‌مند سازند.

دکتــــــــــر محمــــــــــدباقــــر خرمشاد در این زمینه به جام‌جم می‌گوید: در سال‌های اولیه انقلاب فضای زندگی ساده و پاکدستی بشدت میان مسؤولان و خانواده‌های آنها رواج داشت اما هر چه از ابتدای انقلاب فاصله گرفتیم سنت‌های ریشه‌دار در جامعه ایران بتدریج بروز و ظهور یافت و کسانی که در سیاست اهل زد و بند هستند در پی پیدا کردن راهی برای نفوذ در مسؤولان بوده و آقازادگی را بهترین محمل برای این نفوذ می‌دانند و تلاش می‌کنند از این دریچه برای پیشبرد مطامع سیاسی خود استفاده کنند.

در حال حاضر فضایی بر جامعه حاکم شده که پدیده آقازادگی در فردای بعد از انقلاب تبدیل به پدیده منفی اثرگذار شده است؛ به این معنی که اصل پدیده آقازادگی از سوی مردم طرد نمی‌شود اما چون به فساد مالی و سیاسی آلوده می‌شوند مردم نسبت به آن حساسیت دارند.

3. مشی امام و رهبری در مقابله با رانت‌خواری

این در حالی است که مقابله با پدیده آقازادگی و خویشاوندسالاری سنت صالحه بزرگان بوده و هست و موارد بسیاری از نحوه برخورد با این آفت در زندگی بزرگانی چون امام خمینی و رهبر انقلاب و برخی از چهره‌ها و شخصیت‌های سیاسی و مذهبی دیده می‌شود.

آیت‌ا... سیدمصطفی خمینی به معنای واقعی کلمه «آقازاده» بود، اما به‌جای بهره‌مندی از مواهب فسادانگیز آقازادگی،‌ زندان و شکنجه و آزار از متحجرین مذهبی نصیبش شد و در نهایت نیز جانش را بر سر ایمان و عقیده‌اش نهاد. همچنین زمانی که بنی‌صدر در نامه‌ای از امام درخواست کرد که مرحوم حاج احمدآقا به عنوان نخست‌وزیر معرفی شود، امام خمینی (ره) صراحتا پاسخ دادند: بنا ندارم اشخاص منسوب به من متصدی این امور شوند.

شیوه زندگی رهبر انقلاب نیز بر همین اساس استوار است و هیچ یک از فرزندان ایشان در مناصب اجرایی، سیاسی و اقتصادی حضور ندارند و زندگی ساده فرزندان رهبر انقلاب بارها نقل محافل رسانه‌ای بوده است؛ رهبر انقلاب بارها موضوع آقازادگی و خویشاوندسالاری را مورد نقد قرار دادند و در یکی از سخنرانی‌هایشان به این نکته اشاره کردند که: «جمهوری اسلامی، یعنی نظامی که در آن، دربار حکومت طاغوت نیست... دخالت خان و خان‌زدگی نیست؛ حکومت مردم و شایستگان است. در جمهوری اسلامی، رسیدن به مقامات مؤثر در سلسله‌مراتب حکومتی، تابع صلاحیت‌هاست.

هر که صلاحیت دارد، باید در میدان‌های فعالیت و تلاش و مسؤولیت جلو برود؛ از هر نقطه کشور و از هر قشر اجتماعی باشد... فاصله انداختن بین فقیر و غنی، بین اشراف و غیراشراف و امتیاز دادن به یک قشر خاص، با نظام جمهوری اسلامی سازگار نیست. هر بخشی از نظام جمهوری اسلامی در هر نقطه‌ای از نقاط اگر به یکی از این آفت‌ها مبتلا شود، از صراط مستقیم جمهوری اسلامی و نظام اسلامی خارج شده و باید اصلاح شود.»(17/2/1384)

4. رسوخ تفکر خویشاوندسالاری در اذهان مردم ایران

با وجود چنین خط مشی‌ای امروز شاهد پدیده آقازادگی در کشور هستیم و باید گفت خود مردم هم در تقویت گرایش‌های خویشاوندسالاری بی‌تاثیر نبوده‌اند.

به عنوان مثال در زمانی که مرحوم آیت‌ا... هاشمی رفسنجانی رئیس‌جمهور بود دخترش فائزه با رای بسیار بالا از سوی مردم تهران به عنوان نماینده انتخاب شد و وقتی سید محمد خاتمی رئیس‌جمهور بود برادرش به عنوان نفر اول لیست تهران به مجلس رفت. در دوره ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد هم خواهرش پروین از سوی مردم تهران برای عضویت در شورای شهر تهران انتخاب شد.

این پدیده نشان می‌دهد که انتسابات خانوادگی حتی روی ذهن مردم و انتخاب آنها تاثیر می‌گذارد و منسوب بودن به خانواده‌ها برای مردم خیلی مهم است و روی ذهنیت‌ها اثرگذار است.

سید حسین نقوی حسینی، نماینده ورامین در مجلس، ریشه این پدیده را در همان فرهنگ کهن مردم ایران می‌داند و می‌گوید شاید این مساله به این دلیل است که 2500 سال در این کشور خانواده‌ها و خاندان‌ها حکومت کرده‌اند و این حکومت خاندانی، متاسفانه همچنان در فرهنگ مردم باقی مانده است. به همین جهت فردی که منتسب به یک شخصیت است در ذهن مردم اهمیت پیدا می‌کند و انتخاب آزادانه مردم تحت تاثیر فرهنگ کهن قرار می‌گیرد و سعی می‌کنند برای انتخابشان یک توجیه خاندانی و انتسابی پیدا کنند.

5. شکار آقازاده‌ها!

علاوه بر ریشه‌های تاریخی گرایش به آقازادگی، توانمندی‌های خاص! آقازاده‌ها هم در گرایش به آنها بی‌تاثیر نیست. وقتی فردی منسوب به یک مقام مسؤول است، طبیعتا از ارتباطاتی برخوردار است و از جزئیات برخی قضایا مطلع می‌شود؛ بنابراین با بهره‌برداری از اطلاعات می‌تواند در بزنگاه‌ها اقدام کند و اثرگذار باشد. همین مساله باعث جذابیت و اهمیت آقازاده‌ها می‌شود و بعضی‌ها تلاش می‌کنند با نزدیکی به آنها از چنین مواهبی! بهره‌مند شوند. این اتفاق به صورت ناخودآگاه در ذهنیت برخی افراد می‌تواند اثرگذار بوده و در دوره‌های مختلف انتخابات‌ باعث اقبال به آقازاده‌ها شود.

دکتر محمد مرندی، استاد دانشگاه و فرزند وزیر بهداشت دوره سازندگی، در این زمینه به جام‌جم می‌گوید: زمانی که فردی به جایگاه مهمی در جامعه دست می‌یابد طبیعتا افراد مختلف برای کار سراغ این افراد یا نزدیکان آنها می‌روند و به واسطه آن نزدیکان در جهت پیشبرد امور خود تلاش می‌کنند.

وی می‌افزاید: معمولا برخی دنبال شکار فرزندان مسؤولان هستند و اتفاقا همین‌ها بیشترین اتهام را به این افراد وارد می‌کنند.

6. پیچیدگی‌های پشت پرده

اگرچه انتخاب مردم در دامن زدن به پدیده آقازادگی موثر بوده، اما برخی مناسبات میان آقازاده‌ها نیز به پیچیدگی‌های این مساله افزوده است.

ابوالفضـل ابــوترابی، نماینده مجلس در این باره می‌گـــــــوید پدیده آقازادگــــــــــی پدیـــــــــده پیچیـده‌ای است و اگرچه در ابتدا مردم رای می‌دهند اما در پشت پرده نیز یک سری ازدواج‌های فامیلی بسیار تو‌در‌تو و پیچ‌درپیچ بین آقازاده‌ها اتفاق افتاده و این پیچیدگی کار را چندبرابر می‌کند و اگر آقازاده‌ای نتوانست در مدتی به پست و مقامی برسد توسط یک آقازاده دیگر ساپورت می‌شود و بنابراین همدیگر را پوشش می‌دهند و این اتفاق همچون یک بده بستان ادامه پیدا می‌کند.

7. ایجاد حریم امنیتی با به‌کارگیری آقازاده‌ها

گاهی برخی مسؤولان هم برای محبوب شدن نزد مسؤولان بالادستی، اقدام به پست دادن به خویشاوندان مسؤولان بالادستی در حوزه فعالیت خود می‌کنند.

دکتر محمدباقر خرمشاد، استاد دانشگاه در این زمینه می‌گوید: برخی از مسؤولان تصور می‌کنند ورود آقازاده‌ها در مناصب و به‌کارگیری آنها می‌تواند در سیستم بروکراتیک ضعیف ایران برای آنها راهگشا بوده و به این ترتیب آقازاده‌ها به عنوان کلیدی برای باز کردن قفل‌های سخت باشند.

وی می‌افزاید: در حالت بدبینانه نیز می‌توان گفت هدف این افراد از به‌کارگیری آقازاده‌ها در مناصب، ایجاد حریم امنیتی برای خودشان است تا به این ترتیب غیر قابل دسترس بوده و بتوانند برخی اشکالات را لاپوشانی کنند.

8. تبعات خویشاوندسالاری برخی مسؤولان

البته طبیعتا در میان آقازاده‌ها و فرزندان مسؤولان هم افراد توانمند و شایسته‌ای وجود دارند که حضور آنها در برخی مسؤولیت‌ها می‌تواند منشأ خیر باشد. با این‌حال زمانی که خبر انتصاب یکی از منسوبان مسؤولان منتشر می‌شود به صورت اتوماتیک موجی منفی در جامعه شکل می‌گیرد و فضای مجازی را در بر می‌گیرد.

دلیل این مساله انتصاب‌های نابجایی است که در گذشته انجام شده و ناکارآمدی برخی آقازاده‌ها در ذهن مردم باقی مانده و همین امر به ایجاد ذهنیت منفی در جامعه منجر می‌شود.

محمد مرندی در همین زمینه با بیان این‌که متاسفانه برخی این مسیر را اشتباه رفته‌اند به جام‌جم می‌گوید: یکی از موارد مربوط به دولت مرحوم هاشمی است که ایشان اجازه نفوذ خانواده‌اش را به حوزه مسؤولیت‌ها داد.

وی می‌افزاید: تا جایی که یادم است برای اولین بار یکی از پسران ایشان در وزارت جهاد کشاورزی و در سن پایین به عنوان مشاور وزیر منصوب و بابی در این زمینه باز شد.

مرندی با اشاره به ممانعت شدید پدرش از استفاده فرزندان از روابط خویشاوندی می‌گوید: فرزندان برخی از مسؤولان در جنگ بوده و در سوریه حضور داشتند و برخی دیگر نیز زندگی عادی دارند اما وقتی چند نفر مسیر اشتباه بروند همین مساله باعث ایجاد ذهنیت منفی در جامعه می‌شود.

9. خویشاوندسالاری راست و چپ ندارد

نکته قابل تامل این‌که در عرصه‌های سیاسی و فضاهای رسانه‌ای کشور گرچه کوشش‌های گسترده‌ای برای مقابله با این پدیده صورت گرفته اما متاسفانه حاصل این تکاپو رنگ و بوی گروهی و جناحی داشته و راست و چپ و اصلاح‌طلب و اصولگرا بیش از آن‌که به اصل پدیده و ساختار بپردازند. سعی در نشانه گرفتن نمونه‌ها و نشانه‌های درست و نادرست در بین جریان‌های رقیب می‌کنند. واقعیت آن است که در شکل‌گیری این پدیده، هرکدام از جریان‌ها و گروه‌های سیاسی سهمی موثر دارند اما شوربختانه به فرافکنی روی آوردند. پر واضح است که چاره کار، سیاسی نیست بلکه باید عزم جدی و عمومی در بین همه جریان‌های سیاسی و حزبی برای این پدیده مشابه سرطان وجود داشته باشد تا بتوان این آفت را از نظام جمهوری اسلامی حذف کرد.

10. راه درمان کجاست؟

ریشه‌یابی پدیده آقازادگی و خویشاوندسالاری نشان می‌دهد درمان این پدیده نیز چندوجهی است. از یک جهت به نظر می‌رسد نیازمند اقدامات فرهنگی برای اصلاح برخی ذهنیت‌های مثبت و منفی نسبت به آقازادگی هستیم و از سوی دیگر باید قوانینی در جهت تشدید شایسته‌گزینی در دستگاه‌های مختلف وضع شود.

همچنین مقامات و مسؤولان هم باید از خود شروع کرده و برای رفع این معضل مزمن، محدودیت‌هایی را برای خود قائل شوند. طبیعتا برخی انتصابات که صورت می‌گیرد، غیرقانونی نیست اما اگر همان‌طور که رهبر انقلاب چند سال قبل تاکید کردند «مسؤولان از شهوات حلال هم بگذرند» بسیاری از مشکلات برطرف خواهد شد.

مرندی در همین زمینه به جام‌جم می‌گوید: بهتر است حتی اگر فرزندان مسؤولان توانمند هم باشند برای این‌که شبهه‌ای میان مردم ایجاد نشود از به‌کارگیری آنها در حوزه اختیارات و مسؤولیت آن مسؤول خودداری شود و مسؤولان محدودیت‌های قانونی برای خود و خانواده‌شان قائل شوند.

وی می‌افزاید: بهتر است فرزندان مسؤولان در کشورهایی تحصیل یا زندگی نکنند که منافع آن کشور با ما در تعارض باشد، چرا که ممکن است در تصمیم گیری آن مسؤول تاثیر گذار باشد.