استاد اخلاق با لهجه آذری

اوایل دهه 80 بود که پای منبرهای یک روحانی جدید به شبکه‌های تلویزیونی باز شد. اولین نسل از متولدان بعد از انقلاب به دوره جوانی خودشان رسیده بودند و روی همین حساب هم تنور روحانی‌های جوان و خوش‌مشربی داغ بود که با وضعیت اجتماعی و فرهنگی نسل جدید آشنا بوده و به همان نسبت فاصله محسوسی با مختصات و ویژگی‌های آخوند به مفهوم سنتی آن داشتند. روحانیونی که بعضا روی منبر اشارات تلویحی و صریحی هم داشتند تا برای مخاطب عمدتا جوان‌شان یقین شود که حاج‌آقا از خودشان است و آنها را می‌فهمد. روحانیونی که به تعبیر نسل جدید، متمایزتر و شیک‌تر نسبت به همتایان سابق خود بودند و جان می‌دادند برای برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی.
هفته‌ای نبود که در یک گوشه کشور، مراسم و مجلسی مذهبی برپا نباشد و نام یکی از این افراد پای آن دیده نشود. داشت می‌رفت برای همه یقین شود که مفهومی به نام «آخوند» به معنای فرهنگی و سنتی خودش دیگر در جامعه جایی ندارد و روحانی اگر می‌خواهد موفق باشد و مخاطب داشته باشد باید مدلی مانند حجج‌اسلام مرادی، پناهیان و سرلک را انتخاب کند. این وسط اما روحانی سن و سال‌داری که نه خیلی مدل رادیویی و تلویزیونی بود و نه علاقه‌ای به مختصات تیپ و ادبیات رینگ اسپرت جوانان دهه 80 نشان می‌داد، آرام آرام داشت جای خود را باز می‌کرد. او یک آخوند به مفهوم واقعی خودش بود. تنها بهره فرامتنی روحانی جدیدی که حالا مردم داشتند به او اقبال نشان می‌دادند، ته‌لهجه غلیظ ترکی‌اش بود که نشان از پیوستگی عمیق او با فرهنگ آذربایجان و ترک‌های شمال‌غرب کشور داشت.

بازگشت دوباره آخوندهای سنتی
عبدا... فاطمی‌نیا حالا 72 ساله است. اهل مرید و مرادبازی نیست. پاتوق اصلی‌اش هم مسجد جامع ازگل در شمال شرق پایتخت است لابه‌لای کوچه و پس‌کوچه‌هایی شیب‌دار شمال که بعضا هنوز تن به مدرنیته وحشیانه پایتخت نداده‌اند و رنگ و بوی محله‌های قدیم تهران را دارند. هرچند بسیاری از مردم او را به عنوان یک آخوند و سخنران می‌شناسند، اما شاید ندانند استاد یک کتاب‌شناس بزرگ هم هست. کسی که جمله جمله حرف‌هایی را که روی منبر بر زبان می‌آورد با ارجاع دادن به منبع اصلی است و بعضا این ارجاع‌دهی آن‌قدر روی اعصاب مخاطب می‌رود که حرف‌های حاج‌آقا را با گوش خود رج می‌زند تا استاد به اصل مطلب برسد. با همه اینها فاطمی‌نیا اما سعی زیادی دارد که حرف بدون منبع بر زبان نیاورد.
منهای بحث‌های تخصصی و اجتهاد و کتاب‌شناسی،‌ استاد یک خصوصیت برجسته دیگر هم دارد. با واسطه و بی‌واسطه شاگرد بعضی از مهم‌ترین کسانی بوده که طی پنج شش دهه اخیر به عرفان و شهود و عالم معنا معروف بوده‌اند. حتی مرور نام کسانی که فاطمی‌نیا شاگردی‌شان را کرده هم می‌تواند نفس هر مخاطبی را بند آورد: «آیت‌ا... علامه طباطبایی، مرحوم آیت‌ا... محمدتقی بهجت، محمدتقی آملی مرحوم آیت‌ا... بهاءالدینی» ذکر این نکته هم مهم است که بعضی از استادان فاطمی‌نیا، خودشان از شاگردان مرحوم آیت‌ا... قاضی بوده‌اند که خودش از استادان بنام عرفان بوده و مزارش در وادی‌السلام نجف اشرف قرار دارد. روی همین حساب هم کار فاطمی‌نیا خیلی درست است، نگاه نکنید همین طور متواضع و خاکی می‌آید و می‌رود و بعد از منبر هم با خیلی‌ها خوش و بش می‌کند.

خوش و بش با مردم
حالا که صحبت به خوش و بش کردن استاد با مردم پای منبرش رسید، گفتن این مطلب هم خالی از لطف نیست که برخلاف چیزی که ممکن است خیلی‌ها از چهره نسبتا جدی او در قاب تلویزیون می‌بینند، اما فاطمی‌نیا بعد از پایین آمدن از منبر تا رسیدن به خودرویی که قرار است او را به منزلش برساند کار سختی در پیش دارد. خودتان را بگذارید جای فرد سن‌و‌سال‌داری که حالا قرار است از میان انبوه مردمی که دورش حلقه زده‌اند بگذرد و پاسخ هر یک را به گونه‌ای بدهد که حمل بر بی‌احترامی هم نشود.
از خانمی که آمده جلو و بعد از تذکر استاد به همراهانش برای رعایت حال مراجعه‌کننده‌ای که در جلسه قبل سؤالی را مکتوب کرده و حالا آمده تا پاسخش را از فاطمی‌نیا بگیرد تا نوجوان دوازده سیزده ساله‌ای که شیرینی و شربت به دست به زحمت خودش را از لابه‌لای جمعیت به سمت استاد کشانده تا عید غدیر را به او که خودش از سلاله سادات است تبریک بگوید. با همه این روی خوش نشان دادن به مردم، اما فاطمی‌نیا از هم‌لباسی‌های خودش هم که بعضا دین خدا را خیلی سطحی و عوامانه و آمیخته با خرافات تحویل خلق‌ا... می‌دهند هم خیلی شاکی است. فرقی هم نمی‌کند که سوژه مورد نظرش روحانی و ملبس باشد یا خانم جلسه‌ای. طعنه و کنایه خودش را می‌زند و رگ کتا‌ب‌شناسی و دقت آخوندی‌اش بالا می‌زند که چنین ادعاهایی در کدام کتاب ذکر و مستند شده است. استاد اخلاق ازگل تهران که اهل مرید و مرادبازی نیست و با این چیزها هم به‌شدت مشکل دارد، حالا چند وقتی است با بیماری دست و پنجه نرم می‌کند. هرچند اطرافیان استاد اخلاق دائم از حال رضایت‌بخش او خبر می‌دهند، اما از آن طرف کسانی هم هستند که عقیده دارند جلسات ثابت فاطمی‌نیا که حالا دیگر تا اطلاع ثانوی برگزار نخواهد شد، خلائی را در زندگی‌شان پدید آورده که حالا حالا پر نخواهد شد. امید که رخت سلامت دوباره به تن آخوند اخلاق‌مدار شمال پایتخت بازگردد.

محمدصادق علیزاده

فرهنگ‌و‌هنر