چراغ هدایت در عصر بحران
هشتم ربیع‌الاول، سالروز شهادت امام حسن عسکری(ع)، یازدهمین پیشوای شیعیان جهان، نقطه عطفی در تاریخ تشیع است؛ روزی که نه‌تنها پایان یک امامت ۲۸ ساله را رقم زد بلکه سرآغازی بر یکی از حساس‌ترین و سرنوشت‌سازترین دوران‌های تاریخ اسلام، یعنی «عصر غیبت» بود.
حیات کوتاه اماپربرکت امام حسن عسکری(ع)دریکی ازسیاه‌ترین وخفقان‌بارترین مقاطع حکومت عباسیان سپری شد؛ دورانی که خلفای وقت، با آگاهی از نقش محوری امامت وهراس از ولادت منجی موعود، شدیدترین فشارها و محدودیت‌ها را بر ایشان تحمیل کردند. حصر خانگی در منطقه نظامی «عسکر» در سامرا، که لقب «عسکری» نیز از آنجا نشأت گرفته، تنها گوشه‌ای از این تنگناها بود.با این حال، تاریخ گواهی می‌دهد که این امام همام، نه‌تنها در برابر این فشارها تسلیم نشد بلکه با درایت، علم و مدیریتی بی‌نظیر، شبکه‌ای منسجم از وکلا و نمایندگان را راهبری کرد، جامعه شیعه را از گزند انحرافات فکری مصون داشت و مهم‌تر از همه، مقدمات ورود به عصر غیبت را با ظرافت و آینده‌نگری فراهم ساخت. سیره عملی و اخلاقی ایشان، از علم‌ورزی و عقلانیت گرفته تا مردمداری و صبر فعال، همچون چراغی فراروی انسان امروز است که در پیچ‌وخم‌های زندگی مدرن به دنبال الگویی برای مقاومت، امید و حفظ هویت دینی می‌گردد. برای بازخوانی عمیق‌تر ابعاد مختلف زندگی و شهادت آن حضرت و درک پیام‌های جاویدان ایشان برای عصر حاضر، به گفت‌وگو با دکترجعفر فخرآذر، پژوهشگر تاریخ تشیع نشسته‌ایم تا از منظر تاریخی و تحلیلی، به بررسی این مقطع مهم بپردازیم.
در آستانه سالروز شهادت امام حسن عسکری(ع)، لطفا برای شروع بحث، شرایط تاریخی و سیاسی دورانی را که ایشان در آن زندگی می‌کردند تشریح بفرمایید. امام(ع) با چه فضا و محدودیت‌هایی از سوی خلافت عباسی مواجه بودند؟
هشتم ربیع‌الاول، سالروز شهادت امام حسن عسکری(ع)، امام یازدهم شیعیان فرصتی است برای بازخوانی سیره عملی و اخلاقی آن حضرت که دریکی ازبحرانی‌ترین ادوار تاریخ اسلام با شکیبایی، علم و بینش عمیق خود، نهال تشیع را آبیاری‌کرد و از انحراف مصون داشت. شرایط بسیار خاص عصر امام حسن عسکری(ع) مصادف با فشار شدید عباسیان و ایجاد فضای خفقان برای فرزند رسول‌ا...(ص) و یادگار اهل‌بیت(ع) بود. خلفای عباسی، به‌ویژه معتز و مهتدی و معتمد، با درک جایگاه رفیع امام و نگرانی از موضوع امامت و مهدویت، آن حضرت را تحت شدیدترین کنترل‌ها قرار داده بودند. ایشان حتی در شهر سامرا درمحله «عسکر» تحت نظارت دائم بودند، محله نظامی و پادگان که به همین دلیل به «عسکری» ملقب شدند.
باتوجه به این حجم از فشار و کنترل که توصیف کردید، راهبرد امام برای مدیریت این بحران و ارتباط با شیعیان چه بود؟ ایشان چگونه در این تنگنا، جامعه شیعه را رهبری و هدایت می‌کردند؟
در چنان شرایطی «مدیریت بحران» و «صبر فعال» مهم‌ترین ویژگی سیره امام(ع) بود. ایشان منفعل ننشستند بلکه باوجود تمام محدودیت‌ها، شبکه ارتباطی منسجم وهوشمندانه‌ای را ایجاد کردند تا هم امور شیعیان را سامان دهند وهم پیام اسلام ناب را منتشر کنند. این،نشان‌دهنده نگاهی عمیق واستراتژیک و راهبردی ژرف‌نگر به مبارزه درسخت‌ترین شرایط مقاومت است.
بسیار جالب است. این نگاه راهبردی در بعد اجتماعی و سیاسی بود. اگر بخواهیم به ابعاد فردی و سبک زندگی ایشان بپردازیم، امام حسن عسکری(ع) چگونه الگویی برای جامعه امروز ما هستند؟
سیره اخلاقی امام در بعد اخلاقی و سبک زندگی، بسیار گسترده است اما من به چند مورد کلیدی اشاره می‌کنم.
نخست: «علم‌اندوزی و عقلانیت»؛ آن حضرت درعین جوانی به دلیل دانش بی‌کران خود تکیه‌گاه بزرگان و عالمان زمان بود و به پرسش‌های علمی و فقهی آنان پاسخ می‌داد. این امراهمیت تعقل ودانش رادرمکتب اهل‌بیت(ع)نشان می‌دهد.چراکه امامان معصوم به گواهی تاریخ هرگز پرسشی را بی‌پاسخ نگذاشته‌اند. دوم «مردمداری و توجه به محرومان»؛ نقل شده است که ایشان شب‌هاناشناس به خانه نیازمندان‌رفته وبه آنان کمک می‌کردند.این عمل،تجلی عینی ایثارودوری ازهرگونه خودبرتربینی است. سوم «ادب و نزاکت در برخورد با مخالفان»؛ ایشان همواره با خوش‌اخلاقی و حلم برخورد می‌کردند و هیچ‌گاه کرامت انسانی افراد را زیر سؤال نمی‌بردند. این ویژگی‌ها، امام را به اسوه‌ای کامل برای زندگی اجتماعی و فردی تبدیل می‌کند.
یکی ازمهم‌ترین فرازهای زندگی امام حسن عسکری(ع)، نقش ایشان در آماده‌سازی شیعیان برای ورود به عصر غیبت بود. این مأموریت خطیر چگونه و با چه تدابیری توسط ایشان انجام شد؟
اکنون نقش امام را در آماده‌سازی شیعیان برای عصر غیبت در فرازی کوتاه ارزیابی می‌کنیم. یکی از مهم‌ترین و حیاتی‌ترین بخش‌های مأموریت امام حسن عسکری(ع) همین بود. ایشان به‌تدریج و با ظرافتی خاص، جامعه شیعه را برای ورود به دوران دشوار غیبت آماده می‌کردند. این کار از چند طریق انجام شد: اولا، با تأکید بر مرجعیت علمی علما و وکلای مورد اعتماد، که بعدها در زمان غیبت، نایبان عام امام زمان(عج) شدند. ثانیا با معرفی غیرمستقیم حضرت مهدی(عج) به بزرگان و افراد ثقه، تا پس از شهادت، جانشینی ایشان مورد تردید واقع نشود. ثالثا، با تبیین و روشنگری این مهم که امامت، یک منصب الهی است و وجود امام، اعم از این‌که حاضر باشد یا غایب، برای ادامه مسیر هدایت جامعه ضروری است. به جرأت می‌توان گفت بدون این تلاش‌های خردمندانه، شیعه نمی‌توانست از آزمون سخت غیبت سربلند بیرون آید.
به عنوان آخرین سؤال، اگر بخواهیم یک پیام اصلی از شهادت امام حسن عسکری (ع) برای جهان امروز استخراج کنیم، آن پیام چیست؟ شهادت ایشان چه درسی برای ما دارد؟
به پیام اصلی شهادت امام حسن عسکری(ع) برای جهان امروز که بیندیشیم، درمی‌یابیم شهادت آن امام بزرگوار، که با سم توسط خلیفه وقت صورت گرفت، براستی‌که نماد مبارزه حق علیه باطل است. پیام آن این است که استمرار راه انبیا و اولیای الهی حتی با حذف فیزیکی پیشوایان، متوقف نمی‌شود.امام حسن عسکری(ع)شهید شد،اما نهالی که کاشت،به‌سرعت به درخت تنومندی تبدیل گردید. پیامش برای ما پایداری، امید و حفظ هویت دینی در برابر تمامی فشارها و توطئه‌هاست. یادبود ایشان به ما می‌آموزد که درسایه پیروی ازعلم واخلاق آن ذوات مقدس، می‌توان درتاریک‌ترین شب‌ها به طلوع خورشید امید داشت.
در آستانه سالروز شهادت امام حسن عسکری(ع)، لطفا برای شروع بحث، شرایط تاریخی و سیاسی دورانی را که ایشان در آن زندگی می‌کردند تشریح بفرمایید. امام(ع) با چه فضا و محدودیت‌هایی از سوی خلافت عباسی مواجه بودند؟
هشتم ربیع‌الاول، سالروز شهادت امام حسن عسکری(ع)، امام یازدهم شیعیان فرصتی است برای بازخوانی سیره عملی و اخلاقی آن حضرت که دریکی ازبحرانی‌ترین ادوار تاریخ اسلام با شکیبایی، علم و بینش عمیق خود، نهال تشیع را آبیاری‌کرد و از انحراف مصون داشت. شرایط بسیار خاص عصر امام حسن عسکری(ع) مصادف با فشار شدید عباسیان و ایجاد فضای خفقان برای فرزند رسول‌ا...(ص) و یادگار اهل‌بیت(ع) بود. خلفای عباسی، به‌ویژه معتز و مهتدی و معتمد، با درک جایگاه رفیع امام و نگرانی از موضوع امامت و مهدویت، آن حضرت را تحت شدیدترین کنترل‌ها قرار داده بودند. ایشان حتی در شهر سامرا درمحله «عسکر» تحت نظارت دائم بودند، محله نظامی و پادگان که به همین دلیل به «عسکری» ملقب شدند.
باتوجه به این حجم از فشار و کنترل که توصیف کردید، راهبرد امام برای مدیریت این بحران و ارتباط با شیعیان چه بود؟ ایشان چگونه در این تنگنا، جامعه شیعه را رهبری و هدایت می‌کردند؟
در چنان شرایطی «مدیریت بحران» و «صبر فعال» مهم‌ترین ویژگی سیره امام(ع) بود. ایشان منفعل ننشستند بلکه باوجود تمام محدودیت‌ها، شبکه ارتباطی منسجم وهوشمندانه‌ای را ایجاد کردند تا هم امور شیعیان را سامان دهند وهم پیام اسلام ناب را منتشر کنند. این،نشان‌دهنده نگاهی عمیق واستراتژیک و راهبردی ژرف‌نگر به مبارزه درسخت‌ترین شرایط مقاومت است.
بسیار جالب است. این نگاه راهبردی در بعد اجتماعی و سیاسی بود. اگر بخواهیم به ابعاد فردی و سبک زندگی ایشان بپردازیم، امام حسن عسکری(ع) چگونه الگویی برای جامعه امروز ما هستند؟
سیره اخلاقی امام در بعد اخلاقی و سبک زندگی، بسیار گسترده است اما من به چند مورد کلیدی اشاره می‌کنم.
نخست: «علم‌اندوزی و عقلانیت»؛ آن حضرت درعین جوانی به دلیل دانش بی‌کران خود تکیه‌گاه بزرگان و عالمان زمان بود و به پرسش‌های علمی و فقهی آنان پاسخ می‌داد. این امراهمیت تعقل ودانش رادرمکتب اهل‌بیت(ع)نشان می‌دهد.چراکه امامان معصوم به گواهی تاریخ هرگز پرسشی را بی‌پاسخ نگذاشته‌اند. دوم «مردمداری و توجه به محرومان»؛ نقل شده است که ایشان شب‌هاناشناس به خانه نیازمندان‌رفته وبه آنان کمک می‌کردند.این عمل،تجلی عینی ایثارودوری ازهرگونه خودبرتربینی است. سوم «ادب و نزاکت در برخورد با مخالفان»؛ ایشان همواره با خوش‌اخلاقی و حلم برخورد می‌کردند و هیچ‌گاه کرامت انسانی افراد را زیر سؤال نمی‌بردند. این ویژگی‌ها، امام را به اسوه‌ای کامل برای زندگی اجتماعی و فردی تبدیل می‌کند.
یکی ازمهم‌ترین فرازهای زندگی امام حسن عسکری(ع)، نقش ایشان در آماده‌سازی شیعیان برای ورود به عصر غیبت بود. این مأموریت خطیر چگونه و با چه تدابیری توسط ایشان انجام شد؟
اکنون نقش امام را در آماده‌سازی شیعیان برای عصر غیبت در فرازی کوتاه ارزیابی می‌کنیم. یکی از مهم‌ترین و حیاتی‌ترین بخش‌های مأموریت امام حسن عسکری(ع) همین بود. ایشان به‌تدریج و با ظرافتی خاص، جامعه شیعه را برای ورود به دوران دشوار غیبت آماده می‌کردند. این کار از چند طریق انجام شد: اولا، با تأکید بر مرجعیت علمی علما و وکلای مورد اعتماد، که بعدها در زمان غیبت، نایبان عام امام زمان(عج) شدند. ثانیا با معرفی غیرمستقیم حضرت مهدی(عج) به بزرگان و افراد ثقه، تا پس از شهادت، جانشینی ایشان مورد تردید واقع نشود. ثالثا، با تبیین و روشنگری این مهم که امامت، یک منصب الهی است و وجود امام، اعم از این‌که حاضر باشد یا غایب، برای ادامه مسیر هدایت جامعه ضروری است. به جرأت می‌توان گفت بدون این تلاش‌های خردمندانه، شیعه نمی‌توانست از آزمون سخت غیبت سربلند بیرون آید.
به عنوان آخرین سؤال، اگر بخواهیم یک پیام اصلی از شهادت امام حسن عسکری (ع) برای جهان امروز استخراج کنیم، آن پیام چیست؟ شهادت ایشان چه درسی برای ما دارد؟
به پیام اصلی شهادت امام حسن عسکری(ع) برای جهان امروز که بیندیشیم، درمی‌یابیم شهادت آن امام بزرگوار، که با سم توسط خلیفه وقت صورت گرفت، براستی‌که نماد مبارزه حق علیه باطل است. پیام آن این است که استمرار راه انبیا و اولیای الهی حتی با حذف فیزیکی پیشوایان، متوقف نمی‌شود.امام حسن عسکری(ع)شهید شد،اما نهالی که کاشت،به‌سرعت به درخت تنومندی تبدیل گردید. پیامش برای ما پایداری، امید و حفظ هویت دینی در برابر تمامی فشارها و توطئه‌هاست. یادبود ایشان به ما می‌آموزد که درسایه پیروی ازعلم واخلاق آن ذوات مقدس، می‌توان درتاریک‌ترین شب‌ها به طلوع خورشید امید داشت.
