امام رضا(ع)، پیشرو در آزاداندیشی

اگر نگاهی به تاریخچه علم و علم‌گرایی در غرب داشته باشیم درمی‌یابیم، کلیسا به‌عنوان یکی از مراکز علمی به‌ویژه در قرون‌وسطی در قبال نقد و بررسی آرای خود چه واکنشی را نشان می‌داد. هنوز آثار دادگاه‌های تفتیش عقاید بر پیکره اروپا سایه انداخته و دل هر طالب علم را می‌لرزاند. در چنین شرایطی که گروه‌های دین‌گرا و معرفت‌شناسی با چالشی به نام ابراز عقیده مواجه‌اند، جهان اسلام و تمدن اسلامی چندین قرن قبل‌تر، در پی مواجه با نقد و بررسی گزاره‌های دینی با یک تبلور و رشد عجیب مواجه بود. در دروان امام رضا علیه‌السلام این تبلور به اوج خود رسید و نمود بیرونی داشت.
اگر اعصار گذشتگان به‌ویژه دوران طلایی حضور اهل‌بیت را ببینیم، خواهیم دریافت مهم‌ترین دوران در مواجه با عقاید مخالف و تقابل اسلام با سایر اندیشه‌های دینی به دوران امام رضا بازگشت پیدا می‌کند. حاکمیت زمان از مهروموم‌ها قبل بر آن شدند تا در برابر اندیشه‌های ائمه اطهار و برای محصور کردن تفکر اسلامی روی به نهضت ترجمه و دعوت از اندیشمندان و کارگزاران سایر ادیان در دربار کنند. به‌طوری‌که با موجی از اندیشه‌های مختلف مواجه شدیم که هر یک بدون پاسخ می‌توانست انحرافی به‌مراتب خطرناک‌تر از انحراف خلافت یزید در اسلام به وجود آورد. در چنین زمانی اهل‌بیت روی به پاسخ و مواجه علمی و تربیت شاگرد آوردند و موفق نیز بودند.
دراین‌بین رویکردها و رفتار امام رضا نسبت به سایر ائمه و به دلیل شرایط ویژه ایشان تنوع بیشتری داشت. حاکمیت برای تضعیف جایگاه امام و نیز محصورسازی آن و حتی تحقیر ایشان به سراغ افرادی رفت که ازنظر اندیشه و گفتمانی در سطح برجسته‌ای قرار داشتند. افرادی که هر یک کارگزار دینی خود بودند و در حوزه اندیشه‌های دینی مهروموم‌ها بر بحث و مناظره متبحر بودند. امام رضا در چنین شرایطی وارد دفاع از اسلام شد. به‌گونه‌ای که متن مناظرات ایشان با این افراد امروزه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین متون کلامی و اعتقادی اسلامی شناخته می‌شود. خارج از جایگاه این متن ازنظر علمی چند نکته پیرامون این مناظرات و سبک امام رضا علیه‌السلام وجود دارد:
1.تربیت شاگرد: مناظرات درس‌های فراوانی دارد اما مهم‌ترین درس آن، آموختن علم و دانش به شنوندگان و دیگرانی است که از این مناظرات به دنبال حق‌گرایی هستند. وگرنه صرف سکوت خصم فایده چندانی برای مناظره گران ندارد. امروزه در علم مناظره و بحث، به چگونگی استفاده افراد از گزاره‌های آموزشی توجه ویژه‌ای می‌شود و صدها اثر و مقاله برای روش‌های مناظره منتشرشده است. با بررسی آثار منتشرشده از مناظرات امام رضا علیه‌السلام به نکته‌ای عظیم برمی‌خوریم و آن «توجه به تربیت شاگرد» در پس هر مناظره است. امام رضا به این موضوع توجه ویژه ای داشت و شاهد هستیم طبقه ای از شاگردان در عصر ایشان به وجود آمد که هر کدام در حوزه برخورد با علوم مختلف ، رویکرد انزوایی نداشتند و برعکس در مواجه با آن به بهترین روش پیروز شدند. بعضی از این شاگردان آنقدر موفق بودند که در تاریخ به عنوان یک عطف علمی شناخته می شوند.
2.شیوه برخورد: نگارنده تاکید دارد فارغ از تهدیدات ایجاد شده توسط حاکمین بنی عباس پیرامون نضهت ترجمه برای اسلام ، اهل بیت به ویژه امام رضا از این کنار این تهدیدات به راحتی عبور نکردند. آنان در معرض ضعف و انزوا قرار نگرفتند تا اسلام در مواجه با رویکردهای جدید علمی ترجمه شده، در مضان اتهام قرار گیرد. بلعکس به سراغ این متون رفتند و در کنار تربیت شاگردان، به پاسخ و رد یا تایید متون ترجمه شده اقدام کردند.
روش امام رضا در مواجه با نهضت ترجمه هیچگاه انفعالی نبود. یا حتی همانند کلیسا به عنوان یک نماد دینی دست به تشکیل دادگاه تفتیش عقاید نزد، بلکه با مطمین بودن از حق گرایی و متقن بودن گزاره های دینی اسلام به پاسخ روی آوردند و اثرهای منتشر شده نیز گواه این مدعاست. در واقع اگر کسی به تاریخ حضرت و اعصار پیشینیان مراجعه کند، خواهد دید واکنش امام رضا به نضت ترجمه یا مواردی از این دست آنچنان روشنفکرانه و علمی است که در تاریخ بی نظیر است. ایشان به عنوان امام نه تنها جامعه را نسبت به این موارد رهبری نمودند، مرجعیت علمی اهل بیت را در تاریخ به اثبات رساندند و کسانی که به دنبال تخریب وجه امام بودند، مجبور شدند در قبال آن سکوت کنند.
3. آزاد گذاشتن رقیب: امام رضا در مواجه با رقیب و مناظره گر نیز هیچگاه سخت نمی گرفت. در مناظرات ایشان شبهات مختلفی توسط رقیب منتشر شد اما امام رضا علیه اسلام بدون هیچ خشمی در قبال این شبهات واکنش منطقی نشان داد. ایشان در مناظرات، طرف مقابل را محصور به یک گزاره نمی کرد و هیچگاه او را تهدید نمی نمود که بایستی حتما نظرم را قبول کنید. ایشان طرف مقابل را با آزادی واکنش مواجه می ساخت تا طرف مقابل در بهترین شرایط بتواند نظر دهد و شبهه یا نظر خود را ابراز دارد و در قبال آن جواب لازم را دریافت کند. هیچ تحاکمی در پاسخ وجود نداشت و شنونده احساس ترسی در قبال پرسش یا جواب آن نداشت.
هرچند این پاسخ ها هر کس را مجبور می ساخت به درستی آن اقرار کند اما هیچگاه این ترس برای طرف مقابل وجود نداشت که از امام با چه کیفیتی در مناظرات سوال کنند. حتی کسانی که با هدف تخریب وجه امام به میدان مناظره می آمدند، از امام گزارشی منتشر نکردند که امام در مناظره خشمگین شده باشد یا وی را تهدید کرده است. به عبارت دیگر روش مناظره درس بزرگی است که امام به نسل های آتی آموخت.
اگر واقعا بخواهیم به دنبال مفهوم «آزاد اندیشی» در علم و حل گزاره های دینی باشیم، روش و مسلک ائمه به ویژه امام رضا بهترین روش برای رسیدن به مطلوب است. چه دردآور است که بعضی از روشنفکر مآبان بدون توجه به تاریخ عظیم اسلام، دست به تقلید کورکورانه از غرب زده و معتقدند «آزاد اندیشی» در غرب متولد شده است. در حالی که فقط با بررسی مناظرات امام رضا می توان به نتایجی عجیب رسید.
امیر مسروری
رئیس اندیشکده مطالعات جهان اسلام