تاریخ به روایت دوربین...

از روایت سرگذشت پیشینیان گرفته تا درس‌های عبرتی که در آیینه تاریخ وجود دارد، هر کدام از آنها فارغ از کارکردهای آموزشی و تربیتی واجد ظرفیت‌های دراماتیک است که می‌تواند دستمایه ساخت یک مجموعه نمایشی یا فیلم سینمایی قرار بگیرد. وجه اشتراک بین تاریخ و آثار نمایشی را می‌توان بیش از هر چیز در قصه بودن یا قصه داشتن تاریخ جست‌وجو کرد. از سوی دیگر، وقتی به حافظه تصویری خود رجوع می‌کنیم کلی سریال به یاد می‌آوریم که قصه و ماجرای تاریخی را روایت کرده و در واقع برمحور تاریخ بنا شده‌اند. با این حال همه قصه‌های تاریخی مثل هم نیستند و می‌توان خود این ژانر را هم به دسته‌های مختلفی تقسیم کرد که در یک تقسیم‌بندی کلی می‌توان از دو نوع سریال تاریخی نام برد، سریال تاریخ کهن و سریال تاریخ معاصر.

در ذیل این دو بخش نیز می‌توان تاریخ اسلام و تاریخ ایران را قرار داد که هر کدام مختصات خاص خود را دارند.

ما در این گزارش قصد داریم به بازخوانی سریال‌های با محوریت تاریخ معاصر در تلویزیون بپردازیم و سیر تطور آن را روایت کنیم.

تاریخ دوران معاصر

شاید بسیاری گمان کنند تاریخ صرفا روایتی از گذشته های دور است، اما مورخان معتقدند نه تنها هر واقعه‌ای که از آن عبور می‌کنیم بخشی از تاریخ است که اساسا تاریخ همیشه معاصر است. به این معنا که سایه تاریخ همواره بر امروز گسترده بوده و زمان معاصر محصول یک فرآیند تاریخی است. از این‌رو درس‌‌آموزی و تجربه از تاریخ یک امر روزانه بوده و به کمک فهم شرایط موجود می‌آید. از سوی دیگر تاریخ معاصر به روایت گذشته نزدیک معنا می‌شود و بیشترین تاثیرپذیری زمان حال از همین برهه تاریخی است. سریال‌هایی که بر مبنای تاریخ معاصر ساخته شده به واسطه همین سنخیت و تاثیرپذیری از جذابیت بیشتری برخوردار هستند، بویژه این‌که بخش عمده‌ای از مخاطبان، آن دوره تاریخی را درک کرده باشند.

مثلا تاریخ پهلوی یا تاریخ انقلاب اسلامی از جمله برهه‌های تاریخی است که هم کنجکاوی درباره آنها از سوی مخاطب وجود دارد و هم خود مخاطب آنها را تجربه کرده و علاقه‌مند است این تجربه تاریخی مشترک را در قاب تلویزیون و با زبان تصویر ببیند. دقیقا به همین دلیل هم ساخت سریال‌های تاریخ معاصر دشوارتر است، چون با پیش‌فرض‌ها و تجربه‌های مستقیم خود مخاطب تلاقی پیدا کرده و گاه دچار تعارض می‌شود. به عبارت دیگر، مخاطب این‌گونه از سریال‌ها شناخت و آشنایی نسبی با سوژه داشته و گاه در مقام منتقد و با نگاهی تحلیلگرانه به تماشای آن می‌نشیند. در تعریف تاریخ معاصر از حیث زمانی بین مورخان اختلاف نظر وجود دارد ولی اغلب 150 سال گذشته را به عنوان تاریخ معاصر می‌شناسند. بر این اساس از دوران قاجار و مشروطه گرفته تا دوره پهلوی و انقلاب اسلامی به عنوان تاریخ معاصر شناخته شده و دستمایه سریال‌سازی قرار می‌گیرد. در ادامه این گزارش به بازخوانی و مرور مهم‌ترین سریال‌های تاریخ معاصر در 40 سال گذشته می‌پردازیم و ویژگی‌های آن را بررسی می‌کنیم.

میراث یک کارگردان بزرگ

بدون شک یکی از مهم‌ترین سریال‌های تاریخ معاصر و اساسا یکی از مهم‌ترین سریال‌های تلویزیونی در کل تاریخچه این رسانه، مجموعه هزاردستان است که به اثری ماندگار در حافظه بصری ایرانیان بدل شده است. هزاردستان اثری از علی حاتمی است که سال 58 به‌صورت سریال جلوی دوربین رفت. پروژه هزاردستان بعد از هشت سال تمام شد. طرح اولیه این سریال سال 54 با عنوان جاده ابریشم و با حضور شخصیت‌هایی مثل مدرس، میرزا کوچک خان و رضاخان به ذهن حاتمی آمد و بعد از تغییرات اساسی ماهیت کار را عوض کرد. ماندگارترین تأثیر هزاردستان در تاریخ سینمای ایران، ساخته‌شدن شهرک سینمایی غزالی است؛ شهرکی که به گفته خود علی حاتمی، زمان شروعش جوان بوده و وقتی تمام شده پیرمردی از شهرک بیرون آمده‌است. فیلمنامه هزاردستان بیش از هشت تا ده بار بازنویسی شده و بعد از وقفه‌ای دو ساله، ویرایش چهارمش مورد قبول واقع شد. هزاردستان اولین سریال بعد از انقلاب است که به داستان زندگی رضا خوشنویس ـ که شخصیتی تخیلی مبتنی بر شخصیتی تاریخی به‌نام کریم دواتگر است و نظریه توطئه‌ای مبنی بر دست داشتن شخصیتی به نام خان مظفر در وقایع پشت پرده سیاسی و اجتماعی ایران در دوران قاجار و پهلوی می‌پردازد. قصه در دو بخش اصلی تشکیل شده‌ است؛ بخش اول داستان رضا تفنگچی در دوران احمدشاه و آغاز حکومت رضا شاه بود و بخش دوم در مورد زندگی رضا خوشنویس است که به دوران پایانی حکومت رضا شاه و آغاز حکومت محمدرضا شاه تعلق دارد. این مجموعه فارغ از وجوه زیبایی‌شناسی و سرگرم‌کننده بودن، به ارتقای درک مخاطب از دوره تاریخی قاجار و پهلوی کمک می‌کند.

سریالی درباره دوران رضاخان

کوچک جنگلی یکی از سریال‌های تلویزیون ایران در دهه 60 است که در ژانر تاریخی، حماسی و سیاسی به کارگردانی بهروز افخمی و با حضور جمع کثیری از هنرمندان ساخته شده‌است. در این سریال تلاش می‌شود زوایایی از قیام میرزا کوچک خان و مردم گیلان، با یک نگاه نسبتا تحلیلی به نمایش درآید. این سریال تنها دوره اول قیام میرزا کوچک‌خان را به تصویر می‌کشد که از شروع قیام و شکل‌گیری هیات اتحاد اسلام شروع می‌شود و تا ورود نیروهای تیمور تاش به رشت و راهپیمایی طولانی جنگلی‌ها به سمت شرق گیلان که منجر به تسلیم شدن حاج‌احمد کسمایی و اعدام دکتر حشمت شد ادامه پیدا می‌کند. سریال در همین نقطه تمام می‌شود. سریال کوچک جنگلی با محور قرار دادن یک شخصیت تاریخ معاصر به روایت آن دوره تاریخی می‌پردازد و واقعه محور نیست.

روایتگر آدم‌های معاصر

سیدضیاءالدین دری از جمله کارگردان‌هایی است که دواثر با موضوع تاریخ معاصر جلوی دوربین برده و آثار قابل قبولی هم روانه آنتن کرده است. کیف انگلیسی نام یک مجموعه تلویزیونی به کارگردانی این هنرمند است. داستان کیف انگلیسی در دوران موسوم به دهه طلایی آزادی اتفاق می‌افتد و داستان شخصیت سیاستمدار ـ روشنفکری را در این دوران به تصویر می‌کشد. این مجموعه از مجموعه‌های موفق تلویزیونی دهه 80 بود که مورد توجه هر دو طیف مخاطبان خاص و عام قرار گرفت. آهنگساز این مجموعه فرهاد فخرالدینی است که آلبومی هم به همین نام به بازار ارائه کرد که مجموعه‌ای از موسیقی‌های ساخته شده برای این سریال بود.

کلاه پهلوی پس از کیف انگلیسی، دومین سریال تاریخی دری به شمار می‌رود. داستان این سریال با محوریت شخصی به نام فرخ باستانی، جوانی ایرانی از طبقه فقیر جامعه پیش می‌رود. او پس از تحصیل در مدرسه دارالفنون تهران برای ادامه تحصیل به پاریس می‌رود.

پاریس در روزهای پس از جنگ جهانی اول شرایط سختی دارد. این وضعیت فشار زیادی به فرخ می‌آورد. فرخ‌ طی حوادثی با دختری ایرانی ـ فرانسوی به نام بلانش آشنا می‌شود که از پدری فرانسوی و مادری ایرانی متولد شده است. فرخ طی ماجراهایی با بلانش ازدواج می‌کند و موفق می‌شود سمت منشی‌گری حسن تقی‌زاده، سفیر وقت ایران را در پاریس در فاصله سال‌های 1933 تا 1934 به‌دست آورد. تقی‌زاده هنگام بازگشت فرخ باستانی به ایران، طی نامه‌ای خطاب به علی‌اصغر حکمت، وزیر فرهنگ و معارف توصیه می‌کند از فرخ در دستگاه حکومت استفاده کند و...

یک کارگردان تاریخی‌ساز

محمدرضا ورزی را شاید بتوان تاریخ معاصرسازترین کارگردان بعد از انقلاب دانست که گرچه سریال‌هایش همواره با نقد و حاشیه‌های زیادی همراه شده اما بیشترین سهم را در به تصویر کشیدن تاریخ معاصر داشته است. تبریز در مه از جمله کارهای اوست . این مجموعه تلویزیونی تاریخی ماجرای جنگ‌های ایران و روسیه را در زمان فتحعلی‌شاه قاجار و عباس میرزا به تصویر کشیده‌ و روایتگر جنگ‌های این دو کشور از آغاز تا مرگ عباس میرزاست. از شهرک سینمایی غزالی برای تصویربرداری این سریال استفاده شده‌است. مکان‌هایی مثل تالار بزرگ تبریز، میدان بزرگ شهر، مسجد جامع، دارالحکومه (کاخ عباس میرزا)، دروازه ورودی شهر، چند منزل و تکیه و...، از جمله لوکیشن‌هایی است که به شکل دکور در شهرک سینمایی غزالی بازسازی شده ‌است. سال‌های مشروطه، پدرخوانده، عمارت فرنگی و معمای شاه از دیگر ساخته‌های ورزی در حوزه آثار تاریخ معاصر است که از جنبه‌های گوناگون و در ادوار مختلف، تاریخ معاصرایران را روایت کرده است.

سید رضا صائمی