تغییر فضا در نشر کتاب کودک و نوجوان

سال‏های سال این نکته را می‏شنیدیم که فضای کتاب کودک و نوجوان، دولتی و در قبضه ناشران عمومی و در سیطره مداخلات دولت است. با این حال تحولات صنعت نشر در سال‏های اخیر نشان می‏دهد این تلقی دیگر صحیح نیست و روزبه‏روز از سهم و جایگاه دولت در این حوزه کاسته می‏شود. ظهور ناشران متعدد خصوصی با سرمایه اقتصادی و مدیریتی بالا، مشکلات اقتصادی و مدیریتی در نهادهای دولتی و عمومی، تغییر ذائقه مخاطبان و بی‏توجهی به این تغییر در ناشران دولتی و ... این پیامد را به همراه داشته است.

در نمایشگاه بین‌المللی کتاب امسال، افت چشمگیر عملکرد ناشران بزرگ دولتی و عمومی چون کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، منادی تربیت، شکوفه (امیرکبیر)، سوره مهر، نشر شهر و سروش مشهود بود. انتشارات علمی و فرهنگی از حضور در نمایشگاه انصراف داد و دفتر نشر فرهنگ اسلامی کتاب‏هایش به حد نصاب دریافت غرفه نرسید. در این میان انتشارات مدرسه، به‏نشر و بوستان کتاب ضمن فاصله با وضعیت مطلوب، شرایطی کمی بهتر از دیگر ناشران دولتی دارند. ناشر عمومی تازه‌نفسی هم به نام نشر جمکران به این حوزه ورود پیدا کرده است. در مقابل گرچه در فضای عمومی نشر، هر ساله شاهد کاهش تعداد ناشران موفق و بزرگ هستیم، تعداد ناشران موفق کودک و نوجوان افزایش یافته است. یکی از دلایل این امر حضور ناشران بزرگ کمک‏آموزشی در این بخش است که به شکل جمعی و با توان مالی و تبلیغاتی فراوان، معادلات و مناسبات سابق را برهم زده‌اند. این مساله از بابت ورود سرمایه به نشر کتاب کودک خبری خوشایند است، اما از چند منظر نیز محل نگرانی جدی است که در یادداشت جداگانه‌ای به آن خواهم پرداخت. به هر حال اگر در دهه گذشته حداکثر پنج ناشر حرفه‏ای خصوصی را در عرصه کتاب کودک و نوجوان می‌شناختیم، امروز می‏توانیم 30 ناشر بزرگ و حرفه‏ای را نام ببریم. و معنای آن این است که فضای کتاب کودک و نوجوان ایران برخلاف کتاب بزرگسال رو به رشد و گسترش است. این‌که کتاب کودک نسبت به کتاب بزرگسال کمتر از فضای دیجیتال و مجازی آسیب می‏بیند، یکی از دلایل این امر است.

می‌دانیم وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سال‏هاست چه در انتخاب ناشر سال و چه در انتخاب غرفه‏های برگزیده نمایشگاه، ناشران دولتی را جدا مورد قضاوت قرار می‏دهد. علتش، برتری چشمگیر و امکانات متفاوت ناشران دولتی بوده و با این شیوه سعی شده بود ناشران خصوصی هم امکان انتخاب پیدا کنند. امروز اما وضعیت برعکس شده و این تقسیم‏بندی به امتیاز ویژه‏ای برای ناشران دولتی بدل شده که با عملکردی متوسط منتخب شوند. در حالی که ناشران خصوصی به مراتب قدرتمندتری از ایشان وجود دارد. البته رنگ باختن نقش دولت در کتاب کودک الزاما خبری بد و ناگوار نیست. سال‏هاست کاهش تصدی‌گری دولت در فرهنگ و صنعت نشر هم مورد تأکید کارشناسان است و هم از شعارهای مدیران عالی‏رتبه دولتی. درست است که در همه جای جهان ادبیات کودک از معدود مواردی است که دولت‌ها خود را ملزم به حضور و نقش‌آفرینی در آن می‌دانند، اما این نقش‌آفرینی به معنای تولید و تصدی‌گری نیست بلکه مصادیقی چون سیاست‌گذاری، حمایت، هدایت و نظارت دارد. کتاب کودک و نوجوان ایران، امروز نیازمند درک شرایط جدید از سوی دولت و موسسات دولتی است. به نحوی که دولت بر رسالت خود که همان سیاستگذاری و ایجاد فضای مناسب برای رشد و فعالیت صنوف و نهادهای خصوصی و مدنی است، تمرکز یابد و به شکلی کارشناسانه و علمی به نظارت، زمینه‌سازی و تسهیلگری بپردازد.