سرگذشت یک ضریح

خدمت به آستان مقدس حضرت رضا(ع) آرزوی هر ایرانی است، کار در این صحن و سرا را چگونه و از چه زمانی آغاز کردید؟

خدمت من به آستان قدس رضوی تقریبا از 30 سال قبل از انقلاب آغاز شد. آن زمان در مجموعه بافت پیرامونی حرم مطهر به عنوان مجری و طراح ساخت و سازهای اطراف حرم اهتمام داشتم که از این ساخت و سازها تا سال 68 به عنوان طرح اطراف فلکه نام برده می‌شد و بعد‌ها به سازمان عمران و نوسازی اطراف حرم و بافت پیرامون آن تغییر نام پیدا کرد.

از تاریخچه اولین ضریح حضرت رضا(ع) و مراحل نصب و ساخت آن اطلاعی دارید؟

در دوره تیموریان، سازه مشبکی از چوب روی آن معجر و پوششی بوده و درون این فضا یک صندوق چوبی مزین به شعرهایی با خطوط طلایی ثلث و نستعلیق اثر علیرضا عباسی قرار داشته که می‌توان آن را اولین ضریح نامید. البته برخی نیز نصب اولین ضریح را به عهد شاه‌اسماعیل اول صفوی منصوب می‌دانند. این ضریح تا زمان نادر پابرجابود تا وی دستور داد برای مقبره خودش ضریح فولادی جواهرنشانی بسازند که پس از کشته شدن وی و به قدرت رسیدن پسرش شاهرخ، وی ضریح را وقف حرم امام هشتم کرد. سومین ضریح در زمان قاجاریه ساخته شد و با توجه به قابل انتقال نبودن ضریح دوم، بزرگ‌تر ساخته شده و روی ضریح قبلی قرارگرفت که هم اکنون در موزه است. پس از آن در زمان پهلوی در سال 38 چهارمین ضریح به نام شیر و شکر به مفهوم طلا و نقره ساخته شد که مرحوم سید ابوالحسن حافظیان مباشر و بانی آن و مرحوم محمد تقی ذوفن، قلمزن اصفهانی و شاگردانش مسئول ساخت و طراحی و تزیین آن بودند. پس از ساخت و نصب ضریح چهارم، ضریح سوم نیز راهی موزه شد . افزایش سالانه زائران و فرسایش ضریح، باعث شد در سال 56 برای ساخت ضریح پنجم، آگهی منتشر شود و از هنرمندان دعوت شود که البته هیچ یک از طراحی‌ها مورد تائید قرار نگرفت و طراحی ضریح به هنرمندان آستان قدس سپرده شد. این امر به خاطر جریان انقلاب و سال‌های پرتلاطم بعد از آن تا سال 70 به تاخیر افتاد و درنهایت از سال 72 و براساس طرح آستان قدس، ساخت ضریح پنجم آغاز شد و تا آذر 79 به طول انجامید.

ظاهرا خود شما هم در ساخت ضریح پنجم حضور و مشارکت داشته اید. درست است؟

مشارکت من در این پروژه بر می‌گردد به طرحی که درباره ضریح دادم. درواقع پس از آن‌که قرار شد طرح‌های هنرمندان آستان قدس درخصوص ساخت ضریح مورد توجه قرار گیرد، طرح‌هایی از آقایان رزاقی، ظریف تبریزیان، استاد آقامیری، خانم ملیحه ناصری و بنده، مورد بررسی قرار گرفت و طرح واحدی از آنها تهیه شد و در سال 72 در کارگاهایی از موقوفات آستان قدس رضوی در خیابان ری تهران و شهر مشهد عملیات ساخت و ساز آغاز شد. در طرح نهایی وجود قطار مقرنس در لبه تاج ضریح و استفاده از گوی و ماسوره توپر به لحاظ ایجاد استقامت مورد تاکید قرار گرفت.

سهم شما از طرح نهایی ضریح چه بود؟

بنده طرح مقرنس زیبایی برای زیر سقف ضریح طراحی کردم که اجرایی شد. به این ترتیب که ابتدا قالب منفی آن با گچ روی زمین اجرا و سپس از روی آن، مقرنس اصلی از چوب ساخته شد و استادکارانی چون استاد عباس صفری از هنرمندان برجسته خاتم‌کاری وزارت فرهنگ و هنر تا سال 77 بیش از 70 درصد خاتم کاری آن را انجام داد. این نکته هم جالب است که بدانید در اجرای خاتم کاری‌های ضریح، برای اولین بار از گره در زمینه شمسه 8 استفاده شد و استاد صفری خاتم داخل ضریح را با شبکه زمینه 8 ساخت و اجرا کرد و به موازات آن اسکلت ضریح در مشهد و با اجرای پنجره‌ها با حالت محرابی احداث و آماده نصب مقرنس نقره‌ای شد. بخشی از کار قلمزنی ضریح هم به وسیله استاد اسکندری و شاگردانشان صورت گرفت. در سال 87 یعنی روزهای پایانی ساخت ضریح، استاد فرشچیان برای تقدیم تابلوی عصر عاشورا به مشهد آمد و تولیت فقید آستان قدس از وی خواست از روند ساخت ضریح در کارگاه‌های مشهد و تهران بازدید کند. در همین زمان کار قلمزنی ضریح نیز از استاد اسکندری به استاد دیگری به‌نام استاد خداداد زاده سپرده شد.

با توجه به این‌که ضریح فعلی ارتفاع بیشتری نسبت به ضریح‌های قبلی دارد، چرا کوتاه‌تر دیده می‌شود؟

بنده طرح قطار مقرنس ضریح را طراحی کردم و استاد ملکی با گچ آن را اجرا کرد و تحویل کارگاه ضریح داد. از روی این ماکت حجم نقره‌ای ضریح ساخته و نصب شد. با توجه به این‌که ورق‌های نقره جهت پوشش روی اسکلت چوبی ضریح به کار می‌رود، ابتدا قلمزنی شده و برای اجرای قلمزنی بر پشت ورق صاف نقره قیر ریخته شده تا محیط نرمی برای قلمزنی فراهم شود و نقوش گلبرگ و خطوط به وسیله قلم فلزی روی آن برجسته شده و نقش بندد و طبیعی است هر چه این نقوش برجسته تر شود، ناچار ضخامت ورق نازک‌تر می‌شود. از سوی دیگر پنجره‌های محرابی نقره‌ای که در نمای طرح اولیه به صورت منفرد و جدا از هم بود، طرح مناسبی نبود، بنابراین و درنهایت خودم و استاد ملکی، رسمی بندی را جایگزین آن کردیم که متاسفانه باعث شد ضریح فعلی که 17 سانتی‌متر از ضریح قبلی به لحاظ ارتفاع بلندتر بود، کوتاه‌تر به نظر می‌آید .

آیا ضریح فعلی ایراداتی هم دارد؟

شاید یکی از مشکلات آن باشد. درواقع از همان ابتدا هم هنرمندان در خصوص اجرای طرح‌های نقوش قلمزنی اختلاف نظر داشتند و برخی معتقد بودند هر چه سطح قلمزنی‌ها محدب‌تر شود، ضخامت ورق‌های نقره نازک‌تر می‌شود و در نتیجه بر اثر تماس دست زائران بسرعت از بین رفته و سوراخ خواهد شد. با این حال برای این‌که نقوش گل و برگ طرح موجود برجسته تر نشان دهد، توجه‌ای به این نکته نشد و سطوح نقوش کاملاً نازک و ضعیف ترسیم شد و البته همان‌طور که پیش‌بینی می‌شد، هم اکنون شاهدیم که ستون‌های چهارنبش ضریح فرسایش پیدا کرده و نقوش از بین رفته و باید قطعات در دسترس به صورت یدکی ساخته شود تا همیشه آماده تعویض و نصب باشد.

استاد فرشچیان چه بخشی از کار ساخت ضریح را انجام دادند؟

طراحی نقوش اسلیمی و گلبرگ و ترنج روی اسکلت ضریح نقره و همچنین طراحی کتیبه خاتم با تکرار کلمه «الله» در داخل ضریح بخشی از کار بود که توسط آقای فرشچیان صورت گرفت. البته خواندن کتیبه کلمه‌ا... در داخل ضریح کمی دشوار است و کامل خوانده نمی‌شود. همچنین طرح ترنج‌بندی عرقچین مقرنس سقف داخل ضریح که به سبک سقف گنبد مسجد شیخ لطف‌ا... بوده و در آن اسماء‌ا... نیز کتابت شده، توسط آقای تامپسون از نگارگران نامی انجام شده است. جدای از کار استاد فرشچیان و تامپسون، تمام طرح‌های خاتم کاری و طرح اصلی ضریح و همچنین ساخت و نصب گوی و ماسوره ضریح به عهده هنرمندان آستان قدس بود. تمام کتیبه‌های خطوط ثلث نیز اثر استاد سیدمحمد حسینی موحد است که استاد معروف خط ثلث بوده و در این رشته استادی بر حق هستند. ساخت پنجره‌های نقره (گوی و ماسوره) تمام ضریح نیز به عهده استاد محمد اسماعیل پاکدل پرگل و اجرای طرح‌های گره و مقرنس نیز به‌عهده اینجانب بود.