تا 1404 ماهواره‌کاربردی می‌سازیم

امسال در آستانه روز ملی فناوری فضایی پای صحبت‌های مهندس مجتبی سرادقی، معاون فناوری فضایی سازمان فضایی ایران نشستیم. وی در این گفت‌وگوی اختصاصی با جام‌جم از دستاوردهای فناوری فضایی و افق پیش روی توسعه این فناوری در کشور سخن گفت و تأکید داشت اکنون فناوری توسعه ماهواره‌های ایران از مرحله رونمایی گذشته و اکنون در حال تثبیت و کاربردی‌کردن این فناوری بومی‌شده در کشور هستیم.

مسیر توسعه فناوری فضایی از زمان پرتاب ماهواره امید تاکنون چطور پیش رفته است؟ دستیابی به این فناوری چه نقشی در توسعه سایر فناوری‌ها داشته است؟

مسیری که از ابتدا برای توسعه فناوری فضایی شکل گرفت، در سال 1387 با پرتاب ماهواره امید اوج گرفت و برنامه‌های بعدی با ماهواره‌های رصد، نوید، فجر و تدبیر در مسیر توسعه فناوری فضایی ادامه پیدا کرد. اکنون قرار بر این است تا سال 1404 در فناوری فضایی به هدف ساخت یک ماهواره سنجش از دور و یک ماهواره مخابراتی عملیاتی و کاربردی دست یافته باشیم. در حوزه فناوری فضایی پروژه‌ها از زمان تعریف تا اجرایی شدن و رسیدن به نتیجه‌ای که قابل ارائه و معرفی به عموم مردم باشد، حداقل سه تا چهار سال زمان می‌برد. بعد از تغییر سیاست‌ها و جابه‌جایی‌های انجام شده در این حوزه، از وقتی وضعیت به تثبیت رسیده است، زمانی برای رسیدن پروژه‌ها به محصول نهایی لازم است. اکنون برای رویکردهای مختلف راهبردها و برنامه‌های جداگانه داریم و پروژه‌هایی تحت این برنامه‌ها در حال تعریف و اجراست.

در کنار این هدف سازمان فضایی بتازگی رویکردی اتخاذ کرده است که از سرریز فناوری‌های فضایی به‌عنوان یک فناوری پیشرفته (High Tech)، به توسعه سایر فناوری‌ها کمک کند. این هدف راهی برای خلق ثروت در کشور است و می‌تواند به فعال‌شدن بخش خصوصی و به نوعی تجاری‌سازی در حوزه فضا کمک بسیاری کند. همچنین می‌توان کاربردهای فناوری فضایی را در دیگر فناوری‌ها توسعه داد. به‌عنوان مثال در بحث توسعه کشاورزی اکنون در دنیا می‌توان به کمک تصاویر ماهواره‌ای میزان آبی که هر محصول نیاز دارد را با پایش مزارع و زمین‌های کشاورزی به صورت هوشمند کنترل کرد. به این ترتیب می‌توان تا حد زیادی در منابع آبی صرفه‌جویی کرد و بهره‌وری محصولات کشاورزی را افزایش داد. این رویکرد حدود دو سال است در سازمان فضایی ایران بیشتر مورد توجه قرار گرفته و به توسعه کاربرد فناوری فضایی در جامعه می‌پردازد.

به این ترتیب می‌توان گفت نقش فناوری فضایی و کاربردهای آن برای عموم مشخص خواهد شد؟

بخشی از این کار مربوط به آگاه‌سازی و بخش مهم‌تر ایجاد زیرساخت لازم برای توسعه سایر فناوری‌هاست. در این بخش در تلاش هستیم شرکت‌های خصوصی و دانش بنیان را فعال کنیم تا ایده‌هایی را در این زمینه بپرورانند و فناوری‌هایی را توسعه دهند که بتوان با استفاده از فناوری فضایی در همه حوزه‌ها از جمله کشاورزی بهره‌وری را افزایش داد. این فعالیت هم به نفع شرکت‌ها، هم مصرف‌کننده و در نهایت به نفع فناوری فضایی است که نقش کاربردی این فناوری را به عموم نشان می‌دهد. البته در همین زمان هم، همه ما در حال استفاده از فناوری‌هایی مثل عابربانک و کارت سوخت (البته در گذشته) هستیم که مبتنی بر ماهواره‌هاست، اما هنوز مردم بدرستی نقش این فناوری را در زندگی خود لمس نمی‌کنند. این فاصله به مرور کمتر خواهد شد تا نتیجه این فناوری‌ها به طور مستقیم به دست کاربر برسد.

سازمان فضایی ایران از شرکت‌های خصوصی به چه شکل حمایت می‌کند؟

در بحث توسعه فناوری لازم است شرکت‌هایی تاسیس شود که توان لازم برای توسعه فناوری‌های مورد نیاز که امروز وجود ندارد را داشته باشند. در این مرحله با برون‌سپاری پروژه‌ها و تقویت بخش خصوصی این کار انجام می‌شود. اما در حوزه کاربرد این توان در کشور وجود دارد و فقط لازم است ما به عنوان تسهیلگر وارد شویم و قوانین و مقررات را برای ورود به این بازار تسهیل کنیم. بنابراین رویکرد حمایتی برای حوزه‌هایی که هنوز شکل نگرفته‌اند و نقش تسهیلگری برای رونق‌گرفتن شرکت‌هایی که در حوزه سنجش از دور و ... فعالیت دارند، در پیش گرفته شده است.

فناوری فضایی چطور در توسعه اقتصادی کشورها نقش ایفا می‌کند؟ در این زمینه چه اقداماتی برای قرار گرفتن در مسیر این توسعه در نظر گرفته شده است؟

اثر فناوری فضایی در توسعه اقتصادی شعار امسال روز فناوری فضایی است و برای ما بسیار مهم است که به موضوعات اقتصادی حوزه فضا بیشتر توجه شود. امروز در دنیا توسعه اقتصادی از بخش فضایی وارد تولید ناخالص داخلی (GDP) بسیاری از کشورها شده است. یعنی اثر فناوری فضایی به قدری افزایش یافته که وارد اقتصاد کل کشور شده و نقش کلیدی پیدا کرده است. در حال حاضر به آمار و ارقامی درخصوص اثر فناوری فضایی روی توسعه اقتصادی در جهان بر می‌خوریم که بعضا غیرقابل باور است. اثر فناوری فضایی در اقتصاد جهان بسیار است و ما نباید از این موضوع غافل شویم. علت انتخاب شعار توسعه اقتصادی از طریق فناوری فضایی هم این است که چشم‌اندازی برای کشور در نظر بگیریم و توسعه فناوری فضایی به رشد اقتصادی کشور بینجامد.

ممکن است عینی‌تر توضیح دهید و برای آنچه می‌گویید مثال بزنید؟

بله، مثلا یکی از مهم‌ترین تاثیراتی که فناوری فضایی می‌تواند در کشور ایفا کند، بحث اشتغال نخبگان است. این فناوری نقش مهمی در جذب، نگهداری و استفاده از نخبگان در کشور دارد. امروز نخبگان ما به سمت رشته‌هایی مثل مهندسی هوافضا، برق و مکانیک می‌روند و این رشته‌ها کاربرد وسیعی در فناوری فضایی دارند. بازار کار این فناوری جاذبه زیادی برای رشته‌های مهندسی در کشور دارد. ما برای ساخت یک ماهواره تقریبا از همه رشته‌های مهندسی استفاده می‌کنیم و حتی رشته‌ای مثل مهندسی نساجی و مهندسی شیمی نیز در این فناوری به کار گرفته می‌شود.

از طرف دیگر، ارزش افزوده این فناوری برای سرمایه‌گذاران جاذبه دارد و البته نیاز به تثبیت این فناوری در کشور وجود دارد. به این ترتیب فناوری فضایی در توسعه اقتصاد کشور بسیار اثرگذار است.

در سال‌های اخیر ماهواره‌هایی ساخته و رونمایی‌ شده که همچنان به فضا پرتاب نشده‌اند. برنامه پرتاب آنها پیش از قدیمی شدن فناوری این ماهواره‌ها چگونه پیش رفته است؟

در حوزه توسعه ماهواره‌ها ما در مرحله اثبات فناوری‌ها هستیم و هنوز ماهواره‌ای نداریم که بتوان خدمات نهایی را از آن دریافت کرد. در حال حاضر هدف از ساخت این ماهواره‌ها این است که نشان دهیم این قطعات ساخته شده در فضا کار می‌کنند. به همین علت بعد از پرتاب این ماهواره‌ها و اثبات فناوری، قدم‌های بعدی را برمی‌داریم. برای پرتاب این ماهواره‌ها نیز برنامه‌ریزی شده و با پرتابگرها هماهنگی صورت گرفته است. اما پرتاب هم نیاز به مجوزها و هماهنگی‌هایی دارد که از عهده ما خارج است و وظیفه ما تحویل ماهواره به پرتابگر است.

این امکان وجود دارد در آینده روند پرتاب ماهواره‌ها به مدار با خصوصی‌سازی در این مرحله تسریع شود؟

پرتاب ماهواره ـ غیر از چند کشور که اخیرا شروع به خارج کردن فناوری فضایی از حوزه نظامی و تجاری‌سازی فناوری فضایی کرده‌اند ـ در بقیه کشورها به عهده بخش نظامی است. اما اکنون در بسیاری از کشورها به علت صلح‌آمیز‌بودن این فناوری، بحث تجاری‌سازی مطرح است و لزومی ندارد در بخش نظامی باشد. برای مثال در آمریکا امروز شرکت‌های خصوصی مثل اسپیس ایکس (SpaceX) وارد بخش پرتاب و استفاده از پرتابگرها به عنوان محصولی تجاری شده‌اند. همچنین در چین شرکتی مثل (Land Space) محصول ماهواره‌بر را به صورتی تجاری به فروش می‌رساند. در ایران نیز در نظر داریم حوزه پرتابگرهای فضایی را از موشک‌ها تفکیک کنیم تا بتوانیم این مساله را براحتی حل کنیم.

برنامه امسال یا سال آینده برای ساخت و رونمایی از ماهواره‌های جدید چیست؟

ما از زمان رونمایی از ماهواره‌ها گذشته‌ایم و اکنون بیشتر در حوزه تثبیت و کاربرد این فناوری‌ها برنامه‌ریزی انجام می‌شود. طراحی و ساخت ماهواره امید در سال 1387 کاری نو برای کشور بود و آن زمان تبدیل به دستاوردی برای کشور شد. اما امروز فناوری فضایی وارد سطح تخصصی شده است و رونمایی در اولویت نیست. اکنون هدف ما رونمایی از ماهواره زمانی است که ماهواره در مدار، در حال خدمات‌رسانی باشد.

به این ترتیب امسال مهم‌ترین موضوعی که در روز فناوری فضایی اعلام می‌شود، بیان راهبردها و برنامه‌ای است که برای ده سال دوم این حوزه تدوین شده است.

افق توسعه ماهواره‌های مخابراتی و تلویزیونی در کشور چیست؟ کشور می‌تواند در این زمینه در سال‌های آینده به خودکفایی برسد و نیاز به خرید این خدمات از خارج کشور رفع شود؟

از نظر ساخت ماهواره‌های مخابراتی، فناوری و توان آن به طور کامل در کشور وجود دارد و تا سال 1404 می‌توانیم به آن برسیم. اما بحث پرتاب این ماهواره چند تنی چالش بسیار مهم ماست. اگر پرتاب را به عهده پرتابگرهای بومی بگذاریم، ممکن است زمان تکمیل این فناوری نیز تا پایان 1404 طول بکشد. اما اگر مبنا بر استفاده از پرتابگرهای خارجی باشد، قطعا زودتر از این تاریخ به ماهواره مخابراتی ساخت داخل دست پیدا خواهیم کرد. در حال حاضر ماهواره و پرتابگری نداریم که امکان ورود به مدار زمین ثابت (GEO) را داشته باشد، اما زیرساخت‌ها و توان نیروی انسانی برای طراحی و ساخت وجود دارد.

ما قطعا باید توسعه بومی را ادامه دهیم و مشکل کمبود اعتبار برای توسعه فناوری‌های بومی نداریم. اما نیازهای ضروری در کشور وجود دارد که در حال حاضر باید با خرید به آن دست پیدا کرد. برای مثال اگر در استفاده از فناوری تلفن همراه به دانش و فناوری بومی دست پیدا کنیم، نمی‌توان به همه افراد گفت تا زمان رسیدن به محصول از تلفن همراه استفاده نکنند. در مورد ماهواره‌های مخابراتی نیز ما افق 1404 را پیش‌رو داریم، اما برای رفع نیاز امروز کشور همچنان نیاز به خرید از خارج از کشور داریم. با این حال مسیر پیشرفت بومی نیز به دلیل سیاست‌های اقتصاد مقاومتی و حفظ استقلال کشور نباید تعطیل شود.