دلایل افزایش جرم و کجروی

آنها در این کنکاش عالمانه طی چندین و چند دهه‌ای خود، یک دوجین عوامل را شناسایی کرده‌اند که هر یک از آنها در شکل دهی و ایجاد ظرفیت برای رفتارهای کجروانه و تخلف‌آمیز سهم و نقش دارند . همچنین در ظهور و بروز چنان رفتارها و کنش‌هایی، ایفای نقش می‌کنند.

در میان عوامل ذی‌نقش در پدید آمدن و ظهور و نمود رفتارهای هنجارشکنانه، نقش سه عامل روانشناختی بیشتر و فراوان‌تر مورد تاکید قرار گرفته است. آن سه عامل یکی گمنامی است، دومی پخش مسئولیت است و سومی سرایت.

تاثیر عامل اول یعنی احساس گمنامی در ظهور و بروز رفتار خلاف عرف و هنجار جامعه، بیشتر از عوامل دیگر است. در واقع گمنامی موجب می‌شود اولا: ترس افراد کجرو فرو بریزد. ثانیا: به سود و منفعت اندک و فوری حاصل از رفتار خلاف، بیش از پیامد بلندمدت و شدید آن بیندیشند. ثالثا: در آنان «احساس فشار هنجاری» که یکی از عوامل بازدارنده و بسیار اثرگذار در گرایش به جرم و کجروی است، از میان برمی‌خیزد. از همین روست که نرخ و نسبت وقوع جرم و کجروی و رفتار خلاف در شهرهای پر جمعیتی که در آن افراد احساس گمنامی و ناشناس بودن می‌کنند، بسیار بیشتر از نسبت وقوع جرم و خلاف در روستاها و شهرهای کم جمعیتی است، که در آن اغلب افراد همدیگر را می‌شناسند.

جالب است بدانید که در چند تحقیق مستقل نشان داده شده است وقتی برخی رانندگان وسایل نقلیه احساس کنند کسی آنها را نمی‌شناسد و هیچ دوربینی خلاف آنها را ثبت نمی‌کند، بسیار بیش از رانندگانی که چنین احساسی ندارند مرتکب جرایم و تخلفات رانندگی می‌شوند و در واقع در سایه گمنامی و ناشناخته ماندن، جرم و کجروی و تخلف افزایش می‌یابد.

به همین سبب متولیان نظم و امنیت جامعه، ناگزیر با بهره گیری از فناوری‌های مدرن و بهره مندی از دیگر ساز و کارها می‌کوشند احتمال گمنام ماندن را به حداقل ممکن برسانند.

پدیده «پخش مسئولیت» زمانی تاثیر خود را در بروز رفتارهای خلاف بر جای می‌نهد که گروهی از افراد احساس کنند دیگرانی نیز هستند که می‌توان آنها را «شریک جرم» تلقی کند و به واسطه آن، عواقب حاصل از دست زدن به کژکارکردی و انحراف را کم کرد.

چنین باوری، هم خاستگاه تاریخی ـ فرهنگی دارد و هم منشأ و خاستگاه حقوقی. شواهد نشان از آن دارد که در برخی فرهنگ‌ها و شماری از نظام‌های حقوقی وقتی عده زیادی مرتکب یک جرم یا خلاف می‌شوند، جامعه عواقب و مجازات و تنبیه حقوقی و رفتار اجتماعی در نظر گرفته برای آن عمل را، میان آن جماعت کجرو تقسیم می‌کنند و لاجرم، شدت آن را فرو می‌کاهند.

از همین روی، اینک بسیاری از جوامع برای مقابله با این پدیده و خنثی کردن اثرات ناخوشایند حاصل از آن، هر یک از افراد مشارکت کننده در کنش مجرمانه را به‌گونه‌ای مجازات می‌کنند که گویی او به تنهایی مرتکب آن جرم یا خلاف شده است. با وجود این، حتی این اقدام قانونی نیز نتوانسته است به تمامی، اثرات «پخش مسئولیت» را از میان بردارد.

به همین سبب روان‌شناسان اجتماعی توصیه کرده‌اند که زمینه‌های پخش مسئولیت بویژه در رفتار‌های خلاف اجتماعی از میان رانده شود.

عامل سوم موثر بر خلاف و کجروی «سرایت» است. این عامل هم در چارچوب نظریه‌هایی همچون «نظریه‌های همرنگی» قابل تبیین است و هم در چارچوب «نظریه‌های پنجره‌های شکسته».

بر این اساس، مشاهده رفتار خلاف، بخصوص وقتی از تعداد زیادی از افراد جامعه سر بزند احتمال وقوع رفتارهای مشابه را فزونی می‌بخشد. چراکه وقوع یک رفتار از جانب شماری از افراد، مثلا راندن ماشین با سرعت غیرمجاز یا تردد موتورسیکلت‌ها از محل عبور عابران به محرکی نیرومند برای تحریک دیگران به منظور دست زدن به آن عمل تبدیل می‌شود.

به همین سبب، کارشناسان همواره تاکید می‌کنند پلیس و دیگر دستگاه‌های متولی نظم و انضباط و امنیت جامعه، مانع بروز هر نوع رفتار خلافی شوند. البته، من بر این باورم که شهروندان جامعه، با اعمال فشار هنجاری و احساس مسئولیت اجتماعی، حتی بیشتر از پلیس قادرند با واکنش‌های مسئولانه خود مانع سرایت رفتار خلاف در جامعه شوند.

به هر ترتیب، امروزه پلیس با بهره‌گیری از یافته‌های علمی و با جلب همکاری مسئولانه شهروندان، می‌کوشد تا با مداخله موثر در سه عامل گمنامی، سرایت و پخش مسئولیت مانع ظهور و بروز ر فتارهای خلاف و کجروی‌های اجتماعی شود.

دکتر سعید منتظرالمهدی - معاون اجتماعی ناجا