رواج فضای مجازی با رنگ باختن مطبوعات

در کشورهای دیگر کارمندان هنگام کارکردن حق استفاده از تلفن‌های همراه یا صحبت کردن شخصی در تلفن ثابت محل کار را ندارند؛ اما در ایران به این صورت نیست و این روزها وقتی به اداره‌ای می‌رویم، می‌بینیم کارمندان مشغول چک کردن گوشی‌هایشان هستند.

افزایش بی‌رویه استفاده از فضای مجازی و محدود شدن کسب اخبار و اطلاعات از آن، به چند دلیل تشدید شده است. اول همان‌طور که اشاره کردم، در دنیای کار و فعالیت هیچ محدودیتی برای استفاده از آن نیست. در فضای عمومی و سطح جامعه هم هیچ قانونی برای استفاده از وسایل ارتباطی تعریف نشده است و ما به خودمان اجازه می‌دهیم در اتوبوس یا مترو بلند بلند با تلفن صحبت کنیم و صحبت‌های خصوصی‌مان را بگوییم. همچنین قیمت و هزینه فضای مجازی نسبت به دیگر امکانات مطالعاتی، فرهنگی و سرگرمی در کشور ما پایین است.

امکان استفاده از بسیاری شبکه‌های پیام‌رسان و اجتماعی رایگان است و هزینه‌ای بابت استفاده از امکانات و محتوای آن پرداخت نمی‌کنیم. درست است که گفته می‌شود قیمت اینترنت در ایران نسبت به کشورهای دیگر بالاتر است، اما در کشور خودمان به نسبت بسیاری از سرگرمی‌ها و تفریحات ارزان است و این دلیلی است که بسیاری را به استفاده از این فضا ترغیب می‌کند و افراد برای سرگرم کردنشان و حتی مطالعه و کسب آگاهی به آن روی می‌آورند. این هزینه در عوض از دو جای دیگر کم می‌شود؛ کتاب و مطبوعات و مردم ترجیح می‌دهند پولی را که برای این دو عامل خرج می‌کردند، صرف فضاهای مجازی کنند. کشورهای زیادی در دنیا وجود دارند که خیلی زودتر از ما امکان استفاده از فضای مجازی را پیدا کرده‌اند و با این حال، آمار تیراژ مطبوعاتشان سقوط نکرده است.

در کشور ما این میزان اصلا قابل مقایسه نیست و طبق آماری که من شنیده‌ام، تیراژ بعضی روزنامه‌ها در دو دهه گذشته حدود 90 درصد کاهش پیدا کرده است. زنگ خطر اصلی وقتی به صدا درمی‌آید که متوجه شویم چه چیزی جای مطبوعات را گرفته است؛ فضای مجازی که اطلاعات و اخبار در آن بدون منبع هستند و به صحت ‌و سقمشان اعتباری نیست. نقطه ضعف دیگر مطبوعات در چنین شرایطی، عدم رقابت‌پذیری است. آنها نتوانسته‌اند چیزی ارائه کنند که به عنوان عامل تمایز و برتری‌شان در مقابل فضای مجازی محسوب شود و فقط به انتشار اخبار روزمره می‌پردازند. مطبوعات قدرت پیگیری و تحلیلشان را هم در خصوص وقایع و اخبار اجتماعی ـ سیاسی از دست داده‌اند و هیچ وجه بارزی در مقایسه با فضای مجازی ندارند.

اینجاست که فضای مجازی یک‌تنه همه امور را در دست می‌گیرد. به بیان اخبار روز می‌پردازد، از حاشیه‌های افراد معروف و ستاره‌ها می‌گوید، به بیان مطالب جذاب و آموزنده چون مطالب آموزشی و پزشکی و سلامت و... می‌پردازد و در نتیجه نبض جامعه را در اختیار می‌گیرد.

رسانه‌های مکتوب ما از ترسیم خطوط آینده برای مخاطبانشان عاجز مانده‌اند و مردم هم دیگر انتظار ندارند آنها چیزی برایشان بگویند. جامعه روز به روز از کنشگری فاصله گرفته و با رنگ باختن مطبوعات، جنبه سرگرمی و مباحث آسان فضای مجازی اوج می‌گیرند.

دکتر حسینعلی افخمی

استاد ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی