چشم‌انداز پژوهش در دولت دوازدهم

1 ـ مطابق قانون تاسیس وزارت علوم تحقیقات و فناوری، متولی مساله علم، پژوهش و فناوری در ایران این وزارتخانه است. تشکیل معاونت علمی ریاست جمهور در دولت نهم عملا به تشکیلاتی موازی وزارت علوم (متولی توسعه علم و فناوری) انجامید. در دولت یازدهم تلاش شد با تمرکز بر فعالیت‌های مربوط به فناوری و همچنین حمایت از نخبگان از طریق بنیاد نخبگان در معاونت علمی، تفکیک وظایف با وزارت علوم صورت گیرد. این در حالی است که همچنان و در اجرای بخش‌های مختلفی از مدیریت علم و فناوری، از نظر تشکیلاتی دچار ابهام است. هدایت پژوهش در وزارت علوم عمدتا از طریق معاونت پژوهشی این وزارت دنبال می‌شود. بسیاری از امور پژوهشی در کشور در مجموعه‌هایی غیر از وزارت علوم هدایت می‌شود. این موضوع ممکن است از جهاتی به کمک بعضی پژوهشگران بیاید، زیرا از هر منبع و امکان موجود به دنبال منابع و حمایت برای پژوهش و طرح و ایده خود باشند. طبیعی است درصدی از این جست‌وجوها موفقیت‌آمیز خواهد بود و از هر مسیر که بتوان به پژوهش و توسعه علمی کمک کرد موجب خوشحالی است. ولی اشکال از جایی آغاز می‌شود که دیدی راهبردی برای هدایت پژوهش و توسعه علمی کشور ـ غیر از مقاطعی خاص ـ هیچ گاه در وزارت علوم وجود نداشته است. این نبود نگاه راهبردی موجب می‌شود وظیفه وزارت علوم عملا به صدور بخشنامه‌ها و تصویب‌نامه‌ها به دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها و اطلاع‌رسانی از امکانات و فرصت‌های پژوهشی داخلی (و احتمالا خارجی) و دعوت دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها به مشارکت محدود شود.

2 ـ تکلیف توسعه کشور و سازماندهی امور براساس علم اگر به عنوان مبنای اصلی مشخص باشد، در آن صورت می‌توان انتظار داشت اهمیت جدی به مساله مدیریت پژوهش در سطح کلان کشور داده شود. در آن صورت وزارتخانه‌ها و زیرمجموعه‌های دولت که وظیفه حاکمیتی در هدایت پژوهش‌های علمی و توسعه علم در کشور دارند به جایگاه قانونی و واقعی خود نزدیک خواهند شد. تاکنون توسعه بر مبنای علم به عنوان دیدگاه بنیادی در ذهنیت مدیران کلان کشور جایگاه واقعی نیافته است.

3 ـ دولت یازدهم برای جذب بخشی از نخبگان علمی ـ از داخل و خارج از کشور ـ از طریق بنیاد نخبگان تلاش کرد و مبنای چنین کاری را نیز توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان و همچنین جذب فارغ‌التحصیلان ایرانی دانشگاه‌های برتر به داخل قرار داد. این تلاش نتایج نسبتا مطلوبی نیز داشته است، ولی بدنه مدیریتی و بروکراتیک آموزش عالی و پژوهش و فناوری ایران باید با نیروهای جوان‌تر و متخصصان مستعد و مسلط به مدیریت در دولت دوازدهم نوسازی شود. معیار مهم در این زمینه به باور نگارنده تلاش برای بین‌المللی کردن آموزش عالی و پژوهش در ایران و پرورش افراد داخل کشور در تراز بین‌المللی است. این فرآیند به توسعه ایران کمک بسیار خواهد کرد.

4 ـ نقشه جامع علمی کشور (به عنوان یک برنامه راهبردی کلان) اکنون شش سال است وجود دارد. در دولت دوازدهم باید در وزارت علوم اولویت‌های مسائل کشور و سرفصل‌های این نقشه مجددا سنجیده و بررسی شود. نقشه موجود در شش سال اخیر چقدر دنبال شده و اساسا چفدر قابلیت عملیاتی شدن دارد؟ بخش‌های مختلفی در نقشه جامع علمی کشور موجود است که بیشتر آن را به فهرست آرزوها شبیه می‌کند. در نقشه جامع علمی نیازمند مشخص شدن اهداف هستیم و نه مشاهده همه آرزوها.

5 ـ در برنامه ششم توسعه، اولویت‌هایی محدود برای توسعه ذکر شده بود، ولی آنچه مجلس مصوب کرد تعداد بندها بر اساس درخواست‌های نمایندگان مختلف به عنوان اولویت‌ها افزایش یافت. این موضوع نشان از انفعال دولت و نادیده گرفته شدن علم در واقعیت در تدوین برنامه دارد. امکانات کشور باید مورد توجه و بازنگری قرار گیرد.

6 ـ در وزارت علوم دولت یازدهم، نگاه به نوآوری در علم محوری حاکم نبود. در دولت دوازدهم انتظار می‌رود شاخص نوآوری در توسعه علم و فناوری و در پرورش دانشجو، در رده‌بندی دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها در داخل و معرفی آنها در سطح بین‌المللی به عنوان یک شاخص جدی تلقی شود. کشور ما در رتبه‌بندی‌های مربوط به نوآوری در جهان هنوز حضور ندارد.

دکتر مهدی زارع

استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله