فناوری‌هراسی؛ راهبرد نوین سلطه

واکنش به کنوانسیون تنوع زیستی

25 سال پیش در 15 خرداد 1371/ پنجم ژوئن 1992 در کنفرانس ریودوژانیرو قانونی با عنوان کنوانسیون تنوع زیستی تصویب شد که در آن بر حفظ تنـوع زیسـتی، استفاده پایدار از منابع طبیعی و تقسیم منافع حاصل از آن به شیوه‌ای عادلانه تأکید شد.

به دنبال ایـن کنوانسیون که اصلی‌ترین ابزار بین‌المللی بـرای کنترل نقـل و انتقال فرامرزی محصولات مهندسی ژنتیک و زیسـت‌فنـاوری نـوین محسوب می‌شود، مجلس شورای اسلامی در سال 1382، قانون الحاق دولت ایران به پروتکل ایمنی زیستی و در سال 1388 قانون ایمنی زیستی را تصویب و به دولت ابلاغ کرد.

در ماده دوی این قانون، استفاده از بیوتکنولوژی در صنایع دارویی، پزشکی، غذایی و کشاورزی از مرحله تولید، رهاسازی، نقل و انتقال داخلی و فرامرزی، صادرات، واردات، عرضه، خرید، فروش، مصرف و استفاده از موجودات زنده تغییرشکل‌یافته ژنتیک مجاز اعلام و دولت نیز مکلف شد تمهیدات لازم را برای انجام این امور از طریق بخش‌های غیردولتی را فراهم کند.

زیست‌فناوری در ایران

قانون، زمینه‌های ورود و فعالیت ایران را در عرصه‌های مختلف پزشکی، دارو، غذا و کشاورزی یکسان اعلام کرده است، اما اقدامات انجام شده نشان می‌دهد این فناوری در عرصه پزشکی به همان اندازه موفق بوده که در بخش غذا و کشاورزی رهاشده و ناموفق.

20 سال است پنبه، ذرت، سویا و کلزای حاصل از این فناوری با عنوان تراریخته (GMO) در صنایع غذایی استفاده می‌شود و سهم 90 درصدی را در کشور ما دارند، اما هنوز از تولید این محصولات مقرون به‌صرفه در کشورمان خبری نیست. محصولات تراریخته به محصولات کشاورزی گفته می‌شود که ساختار ژنتیک آن از طریق مهندسی ژنتیک به منظور افزایش بهره‌وری و حجم تولید و مقاومت در برابر آفات بهبود یافته باشد.

دکتر مصطفی قانعی، مسئول ستاد توسعه زیست‌فناوری و رئیس انستیتو پاستور ایران در اظهارات خود درباره علل غفلت ما از اجرای قانون ایمنی زیستی در عرصه صنایع غذایی و تولید تراریخته‌ها به جام‌جم می‌گوید: فناوری‌زیستی به دنبال آن است که با تقلید از طبیعت و تولید مدل مصنوعی، بهره‌وری را در همه حوزه‌ها افزایش دهد. در صحنه خلقت شاهد هستیم گاهی آفاتی باعث از بین رفتن تعدادی از محصولات می‌شود، در حالی که همان آفت تاثیری روی گیاهان دیگر ندارد؛ زیرا آنان ظرفیتی برای مقابله با آن آفت را دارند. زیست‌فناوری این خاصیت را شناسایی و با کمک علم و فناوری به سایر گیاهان منتقل می‌کند و باعث نهادینه شدن مقاومت در ژن گیاه می‌شود.

وی ادامه می‌دهد: پتانسیل‌های موجود در این علم می‌تواند به بشر کمک تا با افزایش تولیدات کشاورزی، امنیت غذایی مورد نیاز انسان را مخصوصا برای اقشار کم‌درآمد فراهم کند. بنابراین استفاده از زیست‌فناوری در تولید صنایع غذایی مورد تأکید دانشگران است و استفاده از این فناوری را صرفا به تولید محصولات تراریخته نمی‌توان محدود کرد. اتفاقا فناوری‌های جدید دیگری به بازار معرفی شده‌اند که بزودی جایگزین فناوری تراریخته خواهند شد. تولید محصولات غذایی با کمک فناوری‌های جدید نه‌تنها باعث افزایش تولید، بلکه به قدری ارزان خواهد بود که واردات را برای کشورهای در حال توسعه مقرون به‌صرفه‌تر از کشت سنتی خواهد کرد و این یعنی با ادامه تاکید بی‌پایه بر کشت سنتی بتدریج استقلال کشور را در حوزه صنایع غذایی از دست خواهیم داد.

شناخت راه برای استقلال غذایی

سال‌هاست بخش کشاورزی به دلیل خشکسالی، کمبود آب، زمین کشاورزی و گسترش جمعیت خودکفا نیست. هشدارهای مکرر کارشناسان برای اصلاح و تغییر در تولید محصولات غذایی حاصلی نداشته است. به‌همین علت واردات محصولات کشاورزی در صدر فهرست قرار دارد.

رئیس انستیتو پاستور ایران با تأئید این موضوع می‌گوید: این نقطه‌ضعف‌ها گویای آن است که باید از فناوری استفاده کنیم و با کمک آن اتفاقا از پتانسیل‌های زیست‌محیطی کشور بهره ببریم. مثلا در مناطق شور یا خشک می‌توانیم گیاه مقاوم با شرایط آن منطقه تولید کنیم و این کار میسر نمی‌شود مگر با استفاده از زیست‌فناوری. این که ما تولید تراریخته را محکوم کنیم یا بپذیریم، مشکلی از ما حل نمی‌کند و پایه علمی هم ندارد. باید به دنبال پاسخ این سوال باشیم که ایران برای استقلال غذایی خود چه راه‌حلی در پیش دارد و برای کاهش تنش‌های محیطی از چه فناوری‌ای می‌خواهد استفاده کند. اگر فناوری پاسخگوی مشکل است، مضرات و معایب آن را بررسی و سپس در بخش‌های مورد نظر استفاده کنیم.دکتر قانعی تأکید می‌کند: اگر همچنان بر تولید محصول به روش سنتی اصرار داریم، باید بدانیم استقلال کشور را به خطر انداخته‌ایم.

پاسخ به شبهات

یکی از بهانه‌های مخالفان، استفاده از زیست‌فناوری در صنایع غذایی، افزایش تعداد مبتلایان به انواع سرطان و بیماری‌هاست. دکتر قانعی که متخصص بیماری‌های ریوی است، درباره این تهدید می‌گوید: در منابع پزشکی تاکنون از این محصولات به‌عنوان عوامل سرطان‌زا نام برده نشده است و این فرض که آنها از درج اطلاعات درست در کتاب‌ها امتناع می‌کنند تا به ما آسیب بزنند، پایه و اساس علمی ندارد. زیرا ما تنها کشور مصرف‌کننده نیستیم. قوانین برخی کشورهای مصرف‌کننده درباره محصولات تراریخته بسیار سختگیرانه‌تر از کشور ماست.

وی در پاسخ به این پرسش که چرا کشورهای اروپایی زیر بار تولید این محصولات نمی‌روند، می‌گوید: اروپا قاره سبز است و مانند کشور ما با چالش کمبود آب مواجه نیست. قیاس کشورها زمانی منطقی است که معضلات مشابه داشته باشند. آیا آنها نیز مانند ما برای تأمین غذا و حفظ استقلال کشور خود ملزم به واردات خوراک دام و طیور و... هستند؟ آیا آنها با تهدید غذایی مواجه هستند؟ اینها سوالاتی است که پاسخ به آنها می‌تواند تکلیف ما را در استفاده از زیست‌فناوری در صنعت غذایی به صورت دقیق مشخص کند.

تراریخته‌های کاغذی

آتش اختلاف‌ها بر سر کشت بذرهای اصلاح شده و تولید محصولات تراریخته در کشور در حالی شعله‌ور است که هنوز هیچ آیین‌نامه اجرایی برای قانون ایمنی زیستی تدوین نشده است و تولیدی نیز برای عرضه به بازار وجود ندارد.

دکتر قانعی به عنوان مسئول ستاد توسعه زیست‌فناوری درباره علت اجرا نشدن قانون مذکور می‌گوید: جهتگیری رسانه‌ها نسبت به این موضوع و فضاسازی‌های غیرعلمی، باعث تأخیر در تصمیمات شد. آنچنان که جلساتی برای این موضوع تشکیل نشد تا تصمیم‌گیری جدی درباره آن انجام شود.

وی خاطرنشان می‌کند: براساس کار علمی یک تیم حقوقی که برای این کار تعیین کردم، به این نتیجه رسیدم که ایجاد هراس از زیست‌فناوری در کشورهای در حال توسعه یکی از اهداف کشورهای سلطه‌جوست. این کشورها به اسم خیرخواهی و مصلحت‌طلبی با راه‌اندازی گروه‌هایی همانند صلح سبز سعی دارند با ترساندن کشورها نسبت به این فناوری، آنها را وابسته به تولیدات خود نگه دارند. این موضوع برای کشور ما که تا امروز از این فناوری بهره نبرده به دلیل تهدید استقلال کشورمان، فاجعه بار است.

استقبال ضعیف دانش‌بنیان‌ها

مهندسی ژنتیک، رشته جذابی است و فارغ‌التحصیلان زیادی دارد، اما این که چه تعداد از این افراد حاضر هستند در قالب شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه کشاورزی فعالیت کنند، سوالی جدی و قابل تعمق است.

دکتر قانعی می‌گوید: آینده بازار تعیین می‌کند این افراد دانش خود را در کدام زمینه به کار گیرند. دانشمندان ما این حوزه را رها کرده‌اند. وقتی اعلام کردیم از به‌کارگیری زیست‌فناوری در حوزه صنایع غذایی حمایت می‌کنیم، تعداد بسیار معدودی در کشور به این دعوت پاسخ دادند. اگر دولت و شورای ایمنی زیستی پیگیری‌های جدی در این رابطه نداشته باشند، خوشبین نیستم که در آینده از دنیا عقب نمانیم.

مسئول ستاد توسعه زیست‌فناوری می‌گوید: اگرهمین امروز شروع کنیم، ده سال طول می‌کشد تا این فناوری به بلوغ برسد و بتوانیم فناور تربیت کنیم.

دکتر قانعی درباره آخرین زمان برگزاری جلسه شورای زیست‌فناوری و تصمیمات آن در این زمینه می‌گوید: این شورا سال گذشته تشکیل جلسه داد و مصوباتی در زمینه کشاورزی داشت که به دنبال اجرایی شدن آنها هستیم، اما در تولید محصولات تراریخته در این جلسه تصمیمی گرفته نشده است.

منافع اقتصادی مخالفان در خطر

دکتر بابک ناخدا، متخصص ژنتیک، عضو هیات علمی پژوهشکده بیوتکنولوژی و عضو هیات مدیره انجمن‌های علمی ایمنی زیستی درباره دلایل ناکامی ایران در به‌کارگیری زیست‌فناوری در صنایع غذایی می‌گوید: متاسفانه عده‌ای به دلیل ناآگاهی با تولید تراریخته‌ها در کشور مخالفت می‌کنند که با ارائه شواهد و مستندات علمی می‌توان رضایت این افراد را جلب کرد.

وی ادامه می‌دهد: علت مخالفت گروهی دیگر، به خطر افتادن منافع اقتصادی آنهاست. به همین دلیل از تمامی ابزارهای تحت اختیار خود برای ممانعت از پیشرفت این فناوری در کشور استفاده می‌کنند. برخی از اعضای صلح سبز علیه فناوری هسته‌ای، شکار نهنگ و زیست‌فناوری فعالیت می‌کنند. اتفاقا خیلی‌هایشان از شرکت‌های چند ملیتی هستند که خود این شرکت‌ها، از تولیدکنندگان اصلی محصولات تراریخته هستند.

به گفته عضو هیات علمی پژوهشکده بیوتکنولوژی، این شرکت‌ها تلاش می‌کنند با ترساندن کشورهای در حال توسعه نسبت به کشت محصولات تراریخته و مصرف آنها در سطح وسیع، ضمن ممانعت از دستیابی آنها به این فناوری، منافع اقتصادی خود را نیز تأمین کنند. وی خاطرنشان می‌کند: سود حاصل از کشت محصولات تراریخته در20 سال گذشته، بیش از 167 میلیارد دلار بوده است و اگر کشاورزان می‌خواستند محصولات معمولی بکارند با کاهش 170 میلیارد دلاری درآمد خود مواجه بودند. کشت سویا، پنیه و ذرت تراریخته‌ موجب حفاظت از 174 میلیون هکتار زمین و کاهش 27 میلیون تن دی‌اکسیدکربن (معادل خروج سالانه 12 میلیون خودرو از جاده‌ها) شده است.

دکتر ناخدا در پایان اظهارات خود می‌گوید: در حال حاضر 78 درصد سویا، 64 درصد پنبه، 26 درصد ذرت و 24 درصد کلزای مصرفی در دنیا تراریخته هستند. چگونه است که مخالفان استفاده از زیست‌فناوری در صنعت غذا با واردات 90درصدی تراریخته‌ها موافق هستند، اما برای تولید آن معترض می‌شوند؟! تنها پاسخی که می‌توان یافت، به خطر افتادن منافع اقتصادی مخالفان است.

مهندسی ژنتیکی تراریخته‌ها

کلیه محصولات تراریخته از 20 سال پیش تا امروز بعد از گذراندن مراحل آزمایشگاهی و دریافت تأئیدیه ایمنی زیستی وارد بازار می‌شوند. ایمنی این تولیدات به قدری بالاست که در هیچ یک از تحقیقات انجام شده حتی یک مورد مرگ، بیماری و حساسیت در انسان و حیوان مشاهده و تأئید نشده است. علت ایمنی بالای این محصولات، اعمال مهندسی دقیق ژنتیک درباره کارکرد، نحوه جابه‌جایی و پیوند ژن‌هاست. فرآیندی که فناوری‌هراسان با هدف اغتشاش ذهنی میان مصرف کنندگان، از آن با عنوان دستکاری ژنتیک نام می‌برند که واژه‌ای دور از اتفاق واقعی است.

نکته قابل توجه و مهم آن که کارشناسان میان این دو مفهوم، تمایز قائل هستند و معتقدند کاری که بدون دانش و تخصص انجام گیرد، دستکاری تلقی می‌شود؛ این درحالی است که تراریخته‌ها کاملا بر اساس فرآیندی علمی و مهندسی شده تولید می‌شوند.

سهیلا فلاحی

دانش