ولیعهد جدید و چالش‌های نظام پادشاهی عربستان

اما اقدام ملک سلمان از جهاتی متفاوت است. وی که ازسال 2015 به پادشاهی عربستان رسید، طی دو سال گذشته سه ولیعهد معرفی کرده است. اولین بار مقرن بن عبدالعزیز، برادر ناتنی خود را به عنوان ولیعهد انتخاب کرد. مقرن 72 ساله تنها چهارماه ولیعهد بود. ملک سلمان در آوریل 2015 مقرن را از ولیعهدی برکنار و محمد بن نایف، برادرزاده خود را به عنوان ولیعهد معرفی کرد، اما ولیعهدی نایف هم چندان دوام نیاورد و پادشاه عربستان او را نیز از این مقام برکنار و پسرش محمد بن سلمان را به عنوان جانشین انتخاب کرد. تغییرات پی‌درپی ولیعهد در عربستان منعکس‌کننده رقابت‌های درونی خاندان آل‌سعود بر سر تاج و تخت و گویای این واقعیت است که پادشاه عربستان در دو سال گذشته نتوانسته در باره وارث بعدی پادشاهی عربستان به تصمیم نهایی برسد.

با انتخاب محمد بن سلمان، اگر تصمیم نهایی باشد و دیگر تغییری نکند، برای اولین بار در تاریخ پادشاهی عربستان پسر وارث تاج و تخت پدر می‌شود. تا پیش از این همواره پادشاهی بین پسران عبدالعزیز دست به‌دست شده بود، اما با اقدامات ملک سلمان، مقرن کوچک‌ترین پسر عبدالعزیز از دسترسی به قدرت بازماند. با این تغییر ملک سلمان 82 ساله زمینه را فراهم کرد که برای اولین بار پادشاهی جوان در عربستان، قدرت را به‌دست گیرد. تاکنون پادشاهان عربستان هنگام به‌دست گرفتن قدرت بیش از 75 سال داشته‌اند، اما ولیعهد جدید که در حال حاضر 31 سال دارد، در سنی بسیار پایین‌تر از پادشاهان گذشته به پادشاهی خواهد رسید.

این دو ویژگی (انتخاب پسر و انتخاب فردی جوان) در انتخاب ولیعهد جدید برای محمد بن سلمان چالش‌زا و جدال‌آفرین خواهد بود. کنار زدن برادران و انتخاب پسر به عنوان جانشین، حسادت‌ها و رقابت‌ها را در درون خاندان آل‌سعود دامن خواهد زد. از این‌رو پادشاه بعدی عربستان باید بتواند این حسادت‌ها و رقابت‌ها را خاموش سازد؛ در غیر این صورت موقعیتش از درون خاندان آل‌سعود با تهدید مواجه خواهد شد. نکته‌ای که برخی از کارشناسان راه غلبه بر آن را اقدام به تسویه‌های درونی می‌دانند و بر این اساس انجام تغییرات و جابه‌جایی‌های گسترده را از سوی محمد بن سلمان پیش‌بینی می‌کنند.

از سوی دیگر محمد بن سلمان جوان در جایگاهی قرار گرفته است که باید به عموها و عموزاده‌های پیر و مسن‌تر و باتجربه‌تر از خودش فرمان بدهد. این وضعیت از دو جهت برای ولیعهد جدید و پادشاه آینده عربستان جدال‌برانگیز است؛ اول این‌که در ساختار قبیله‌ای عربستان که در آن مشروعیت سنتی است و مبنای مشروعیت قدرت، سنت‌های قومی و قبیله‌ای است، معمولا ریش‌سفیدان و بزرگ‌ترها از جایگاه قدرتمندی برخوردارند و باید کوچک‌ترها از بزرگ‌ترها تبعیت کنند. قدرت گرفتن فردی جوان، خلاف این سنت‌ها و وارونه کردن ساختارها و سنت‌ها به حساب می‌آید، یعنی باید برخلاف سنت‌ها بزرگ‌ترها از کوچک‌ترها تبعیت کنند. بنابر این محمد بن سلمان حتی با گرفتن بیعت از تمام عموها و عموزاده‌ها، در اعمال قدرت و نفوذ خود با مشکل مواجه خواهد شد.

دوم این‌که مسن‌ترها که نفوذ گسترده‌ای در ساختار سیاسی عربستان دارند، معمولا گرایشات محافظه‌کارانه دارند و چندان به اقداماتی که به تغییرات گسترده منتهی می‌شود و وضعیت را بی‌ثبات می‌سازد، روی خوش نشان نمی‌دهند، اما ولیعهد جدید که جوان است و جویای نام، با توجه به جوان بودن و بی‌تجربگی و با توجه به ویژگی‌های فردی‌اش، تمایل به ماجراجویی و برهم زدن اوضاع دارد؛ امری که با روحیات مسن‌تر‌های محافظه‌کار آل‌سعود سازگاری ندارد. این مشکلات و تقابل‌های ناشی از آن ممکن است محمد بن سلمان را (بویژه با توجه به خصلت‌ها و ویژگی‌های فردی‌اش) به اعمال زور وادار سازد. این امر به بی‌ثباتی‌های نظام سلطنت آل‌سعود دامن خواهد زد، بویژه آن‌که با توجه به تغییر و تحولات اجتماعی، زمینه برای بروز بی‌ثباتی در این نظام سنتی و بدون پشتوانه آرای مردمی مهیاست؛ از این‌روست که کارشناسان معرفی محمد بن سلمان را به عنوان ولیعهد، نشانه‌ای برای ورود به دوره‌ای پر از چالش و بی‌ثباتی برای عربستان تفسیر کرده‌اند.

دکتر حاکم قاسمی

عضو هیات علمی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)