نقاب مجازی بر رخ حقیقی

گوشی هوشمندش را از جیب بیرون می‌آورد. غذایش را در بشقابی که روی میز است مرتب می‌کند، دیگر وسایل دور و اطرافش را هم با نظم می‌چیند و بعد با گوشی‌اش عکسی از آن می‌گیرد. عکس را با فیلترهای مختلف و برنامه‌های دیجیتالی ویرایش می‌کند و حاصل کارش را به صورت تصویری خوش رنگ و لعاب و چشم‌نواز روی صفحه مجازی‌اش به اشتراک می‌گذارد. بعد دوباره وسایل روی میز را برمی‌دارد،‌ همه‌چیز را سر جای اول خود برمی‌گرداند و در تنهایی و در حالی که مشغول شمردن «لایک»هایش است، مشغول خوردن غذایش می‌شود...

مدتی است که با گسترش فضای مجازی و دسترسی روزافزون کاربران به این شبکه‌های نامحدود، شاهد اتفاقی جدید هستیم. انگار سبک زندگی ایرانیان و بخصوص جوانان یک شبه تغییر کرده و حالا همه در فضایی مشابه هم زندگی می‌کنیم؛ فضایی که در عین‌حال پرزرق‌وبرق و دوست‌داشتنی هم هست و مخاطب را به وسوسه تماشای هر روزه و حتی اقتباس کردنش می‌اندازد؛ زندگی‌هایی شیک، به دور از عیب و ایرادات روزمره و تصویری کامل از همه آن چیزهایی که دلمان می‌خواهد در اطرافمان داشته باشیم. اما این تصویر چقدر به زندگی روزانه ما نزدیک است؟ آیا کاربرانی که چنین تصاویری را به اشتراک می‌گذارند، در زندگی روزمره‌شان هم همین‌قدر بی‌نقص و پرزرق و برق زندگی می‌کنند یا این فقط بخش تصنعی و اغراق‌شده‌ای از زندگی‌شان است؟ تأثیر تماشای این نوع سبک زندگی روی کاربران دیگر و دنبال‌کنندگان این عکس‌ها چقدر است؟ آیا به آنها روحیه‌ و انگیزه‌ای برای کسب یک زندگی بهتر می‌دهد یا به‌عکس، از زندگی واقعی خودشان زده‌شان می‌کند؟ اینها‌ سوالاتی بود که در این گزارش به جست‌وجوی پاسخ‌شان رفتیم و پای صحبت‌های کارشناسان نشستیم.

دور از زندگی واقعی

دکتر حوریه دهقانشاد، استاد ارتباطات به جام‌جم می‌گوید: وقتی از اساس به موضوع سبک زندگی‌های مجازی نگاه می‌کنیم، باید بکوشیم دیدی منصفانه داشته باشیم.

حقیقت این است که خیلی در مورد خوب و بد این اتفاق نمی‌توانیم قاطعانه تصمیم‌گیری کنیم و یک ارزشگذاری انجام بدهیم. اما لازم است به چرایی اتفاق افتادن چنین رفتارهایی در جامعه بپردازیم و با دیدی کارشناسانه بررسی‌اش کنیم. این استاد ارتباطات ادامه می‌دهد: کاربران این روزها جنبه‌هایی از زندگی‌هایشان را در شبکه‌های اجتماعی نشان می‌دهند که زندگی واقعی نیست و این قضیه هم روی خود انتشار دهندگان این مطالب تأثیر می‌گذارد و هم دنبال‌کنندگانشان.

به گفته دهقانشاد، افراط در ارائه چنین سبک زندگی‌هایی باعث می‌شود افراد هویت و زندگی‌های واقعی‌شان را از یاد ببرند و در عوض به دنبال هویت‌هایی بگردند که واقعی نیستند.

وی معتقد است: بیشترین آسیب را از چنین اتفاقی خود فرد به اشتراک‌گذارنده متحمل می‌شود، چراکه این حرکت نشان دهنده این است که او از خود واقعی‌اش راضی نیست و در نتیجه اعتماد به نفس هم ندارد.

این استاد ارتباطات تاکید می‌کند: از دیگر اتفاقاتی که شاهدش هستیم این است که افراد علاوه بر نمایش جلوه‌های زندگی‌شان، در نمایش دوستی‌ها و صمیمیت‌شان با افراد دیگر هم اغراق می‌کنند و می‌کوشند دوستی‌هایشان را پرعمق‌تر از آن چیزی که هست، نشان دهند که این هم خود نوعی ناهنجاری و رفتار نادرست دیگر است.

تعقیب آرمان‌ها

به عقیده دکتر یحیایی‌ایله‌ای، هر یک از کاربران فضاهای مجازی بیشتر به دنبال به اشتراک گذاشتن آرمان‌ها و آرزوهایشان در این فضای نامحدود هستند.

این مدرس ارتباطات می‌گوید: هر ماجرایی را از دو زاویه خوشبینانه و بدبینانه می‌توان مورد بررسی قرار داد و واکاوی رفتار کاربران در فضاهای مجازی هم از این قاعده مستثنا نیست. از نگاه خوشبینانه می‌توان این‌طور بررسی کرد که چنین رفتارها و به اشتراک‌گذاری جنبه‌های مثبت و اغراق شده زندگی می‌تواند به نوعی باعث تخلیه هیجانات کاربران شود.

این افراد با آرزوهایشان زندگی می‌کنند، ولو این آرزوها اصلا اجرایی نباشند و در زندگی واقعی نتوان به آنها رسید. تا اینجای ماجرا خوب است و هیچ اشکالی هم ندارد. یحیایی‌ایله‌ای ادامه می‌دهد: از نگاه بدبینانه می‌توان این‌طور گفت که ادامه و استمرار چنین رفتارهایی موجب می‌شود اعتماد عمومی از جامعه رخت بربندد و صداقت گم شود. زیربنای اخلاق صداقت است و هرچه امتداد چنین رفتارهایی از سوی کاربران فضاهای مجازی بیشتر شود، باعث می‌شود این کاربران به نوعی دچار عدم‌صداقت و ناراستی شوند. یعنی ما در عوض این‌که در جهت اخلاق و اخلاقی شدن گام برداریم، به سوی بی‌اخلاقی و بی‌اعتمادی در جامعه پیش می‌رویم.

توجه‌طلب‌ها و جماعت دنبال‌کنندگان خاموش

دکتر عباس رمضانی‌فرانی، استاد و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران است که مساله رواج زندگی‌های تجملی در فضای مجازی را با دیدی روان‌شناسانه بررسی می‌کند. وی با اشاره به تحلیل شخصیتی این افراد می‌گوید: در علم روان‌شناسی ما با افرادی مواجهیم که به‌اصطلاح تیپ شخصیتی اتنشن سیکینگ یا توجه‌خواهی دارند. این افراد در نتیجه این روحیه توجه‌طلبشان می‌کوشند زندگی‌هایشان را در قالب تصاویر مختلف به نمایش بگذارند و با اغراقی بیش از حد، این زندگی‌ها را بهتر یا حتی بدتر از آن چیزی که واقعا هست، نمایش بدهند و توجه افراد دیگر را به خودشان جلب کنند. رفتارهایشان هم ممکن است از طریق بهتر نشان دادن این زندگی‌ها و تأکید بر جلوه‌های ویژه زندگی یا به عکس، جنبه‌های منفی و بدی‌ها و هنجارشکنی‌ها باشد، چرا که این افراد از هر راهی برای جلب توجه دیگران استفاده می‌کنند و تفاوتی را در این راه قائل نیستند.

این روان‌شناس به تحلیل انگیزه‌های دنبال‌کنندگان و مخاطبان این افراد هم پرداخته و ادامه می‌دهد: در مقابل این جلوه‌گری‌های توجه‌طلب‌ها ما با مخاطبانی مواجهیم که رفتارشان را تائید کرده و کارها و حرکاتشان را دنبال می‌کنند. معمولا هر یک از کاربران در فضای مجازی مطالب و رفتار موردعلاقه‌شان را دنبال می‌کنند و درخصوص دنبال‌کنندگان این افراد هم می‌شود گفت عموما کاربرانی هستند که در زندگی شخصی‌شان احساس ناتوانی و کمبود می‌کنند. چنین افرادی اکثرا به لحاظ شخصیتی به‌دنبال تحقیر زندگیشان هستند و در مواردی حتی به اقداماتی هم دست می‌زنند؛ مثلا به تاثیر از آن عکس‌ها به ولخرجی روی می‌آورند و تلاش می‌کنند ظاهر زندگی‌شان را آراسته کنند. دکتر رمضانی‌فرانی به رفتارهای مثبت فضاهای اجتماعی هم اشاره کرده و تصریح می‌کند: رفتارهای کاربران در فضاهای اجتماعی جلوه‌های گوناگونی دارد. اگر مشاهده چنین تصاویری برای بهتر زندگی کردن و الگو گرفتن مثبت باشد، خوب است و اشکالی هم ندارد. اما در بیشتر موارد می‌بینیم این رفتار به منزله پوششی برای ضعف‌های فردی است و در فرد ایجاد خشم و ناتوانی می‌کند که این اتفاق خوبی نیست. در کل فضاهای مجازی جنبه‌های مثبت و منفی را کنار هم دارند و نمی‌توان این فضا را یکطرفه‌ قضاوت کرد.

تاثیر مخرب بر دیگر کاربران

دکتر احمد یحیایی‌ایله‌ای، استاد ارتباطات به تاثیر تماشای چنین تصاویری روی کاربران و دنبال‌کنندگان صفحه‌های مجازی می‌پردازد و می‌گوید: این کاربران هم به مرور همین عدم صداقت را یاد می‌گیرند و به این نتیجه می‌رسند که باید صادقانه رفتار نکنند. بخش زیادی از این افراد در زندگی واقعی امکان تحقق بخشیدن به آرزوها و رویاهای فردی‌شان را ندارند، چرا که ممکن است شرایط جامعه و جبر جغرافیایی این اجازه را به آنها ندهد. به عبارتی بسیاری از مردم ناکامی‌هایشان را از دید اجتماع می‌بینند و مشاهده چنین مواردی باعث می‌شود جامعه را بیشتر از گذشته شماتت کرده و مقصر بدانند.

زهرا غفاری

رادیو و تلویزیون