اقیانوس‌پیمای ایرانی؛ کاوشگر وطنی با استاندارد جهانی

به گفته دکتر ناصر حاجی زاده رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی، این کاوشگر می‌تواند دستاوردهای علمی خوبی در زمینه پژوهش‌های دریایی به ارمغان آورد. این کشتی توانایی دریانوردی حدود 3000 مایل دریایی (هر مایل دریایی حدود 8/1 کیلومتر است) با سرعت 15 گره دریایی (هر گره دریایی معادل 18 کیلومتر در ساعت) را دارد. در حال حاضر در کشتی امکان اقامت 16 نفر محقق و 11 نفر پرسنل وجود دارد که راهبری کشتی را انجام می‌دهند. این کشتی 900 تن وزن، 50 متر طول، 10 متر عرض و 12 متر ارتفاع دارد و ارتفاع عرشه اصلی کشتی 5/4 متر است و با احتساب داشتن سوخت کافی می‌تواند تا 40 روز در خلیج‌فارس، دریای عمان و شمال اقیانوس هند تحقیقات میدانی انجام دهد.

ساخت کاوشگری که 5 سال طول کشید

کاوشگر اقیانوس‌پیمای خلیج‌فارس پس از چند سال تلاش به دست متخصصان ایرانی ساخته و سرانجام به آب انداخته شد. بزودی گشت‌های تحقیقاتی این کاوشگر آغاز خواهد شد و به داده‌های نوین اقیانوسی با فناوری بومی کشور دست خواهیم یافت. دکتر ناصر حاجی‌زاده، رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی، درباره اهمیت طراحی و ساخت این کاوشگر تحقیقاتی به جام‌جم می‌گوید: شناور تحقیقاتی یکی از تجهیزاتی است که در انجام تحقیقات اقیانوس‌شناسی در هر کشور و بخصوص اندازه‌گیری‌های میدانی نیاز است. بنابراین از زمانی که پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی فعالیت خود را آغاز کرده، فکر و ایده داشتن کاوشگر تحقیقاتی مطرح بوده است. اکنون متناسب با رشد پژوهشگاه این هدف امکان‌پذیر شده و از سال 1390 در یک طرح کلان ملی با موافقت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی این طرح تصویب، تامین اعتبار و با سازمان صنایع دریایی قرارداد ساخت منعقد شده است. وی درباره علت تاخیر در به آب انداختن این کاوشگر می‌گوید: ساخت شناور مصادف با تغییر و تحولاتی شد که در سطح کشور به دلیل تحریم‌ها اتفاق افتاد و در تامین بعضی قطعات شناور تاثیر گذاشت. بعد از آن آزمایش‌هایی روی شناور در خشکی انجام شد که موجب از کار افتادن سیستم به آب‌اندازی شناور شد. به همین دلیل مدت زیادی شناور در خشکی ماند تا سیستم دوباره راه‌اندازی و کاوشگر بتواند وارد دریا شود. اکنون نیز این کاوشگر به آب انداخته شده و در آینده به نحوی برنامه‌ریزی می‌شود که دانشگاهیان، محققان و سازمان‌هایی که در زمینه تحقیقات دریایی فعال هستند از امکانات این کاوشگر بهره‌مند شوند.

اهمیت بومی‌سازی ساخت کاوشگر اقیانوس‌پیما

رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی درباره اهمیت بهره‌گیری از دانش بومی در ساخت و استفاده از این شناور می‌گوید: طراحی و ساخت کاوشگر خلیج‌فارس در مجتمع شهید درویشی سازمان صنایع دریایی مستقر در بندرعباس انجام شد. در مراحل اولیه طراحی، یکی از شرکت‌های خارجی همراهی داشت و سپس تکمیل طراحی و تمامی مراحل ساخت داخل کشور انجام شد. همچنین تجهیزاتی که در اقیانوس‌شناسی استفاده می‌شود چون خاص هستند، عمدتا از چند شرکت شاخص در سطح جهان تهیه می‌شود و به همین دلیل این تجهیزات شناخته شده و دارای استانداردهای بین‌المللی است.

یکی از نیازهای اصلی تحقیقات دریایی، داشتن شناور تحقیقاتی مدرنی است که قابلیت گشت در آب‌های آزاد و انجام طرح‌های تحقیقاتی را داشته باشد. به گفته رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی اکنون با وجود کاوشگر خلیج‌فارس تحول خوبی در این زمینه صورت گرفته است. دکتر حاجی‌زاده می‌گوید: ما سواحل گسترده‌ای در خلیج‌فارس، دریای عمان، محدوده اقیانوس‌ها و مخصوصا اقیانوس هند (که به مرزهای آبی ما متصل است) و همین‌طور دریای خزر داریم. اگر ایران را با سایر کشورهای پیشرفته در زمینه تحقیقات دریایی که تا این حد مرز آبی و محیط دریایی دارند مقایسه کنیم، داشتن فقط یک شناور برای کار ما کفایت نمی‌کند. برای مثال هم اکنون کشور ترکیه هفت شناور تحقیقاتی و هندوستان هشت شناور دریایی بزرگ و فعال دارد و با توجه به زمینه‌هایی که در کشور داریم، یک شناور پاسخگوی نیاز ما نیست. اما با ساخت کاوشگر خلیج‌فارس، اکنون تحول بزرگی در این زمینه صورت گرفته و بعد از این نیز شناورهای بیشتری خواهیم داشت.

حوزه‌های تحقیقاتی کاوشگر خلیج‌فارس

دکتر حاجی‌زاده در زمینه فعالیت‌های این کاوشگر می‌گوید: محدوده فعالیت‌های کشتی تحقیقاتی خلیج‌فارس به عنوان اولین شناور تحقیقاتی اقیانوس‌پیمای کشور در خلیج‌فارس، دریای عمان و اقیانوس هند تعیین شده است. این شناور قابلیت انجام مانورهای دریایی و اندازه‌گیری‌های تحقیقاتی در آب‌های عمیق را دارد، بنابراین در سایر اقیانوس‌های جهان هم می‌تواند فعالیت تحقیقاتی انجام دهد. فعالیت‌های این شناور در زمینه فیزیک دریا، شیمی دریا، زیست دریا، زمین‌شناسی دریا، نقشه‌برداری دریا و هواشناسی است. همچنین ارائه خدمات به صنایعی مانند صنعت نفت که نیازمند تحقیقات دریایی است، از کاربری‌های این شناور به‌شمار می‌آید.

کاوشگر تحقیقاتی خلیج‌فارس با درنظرگرفتن نیازهای آموزشی دانشگاه‌ها، مراکز پژوهشی مرتبط با دریا در سطح کشور و دیگر مراکز تحقیقاتی که نیاز به استفاده از امکانات شناور برای اهداف آموزشی و تحقیقاتی دارند فعالیت و در نهایت یک نقش ملی را با برنامه‌ریزی‌هایی که انجام می‌شود، ایفا خواهد کرد.

کاوشگر ایرانی با استانداردهای جهانی

کاوشگر دریایی خلیج‌فارس مجهز به سیستم‌های ارتباط ماهواره‌ای، سیستم رانش پیشرفته CPP، سیستم انتقال داده، سیستم تثبیت موقعیت دینامیکی کشتی، دستگاه‌های اندازه‌گیری ثابت و چهار آزمایشگاه مستقر در کشتی است. دکتر حاجی‌زاده در توضیح زمینه‌های تحقیقاتی این کاوشگر می‌گوید: این کاوشگر با امکانات موجود در زمینه فیزیک دریا، لایه‌بندی درجه حرارت، شوری در محیط دریایی و چگونگی شکل‌گیری جریانات دریایی را بررسی می‌کند. در زمینه زمین‌شناسی دریا نمونه‌گیری‌های لازم انجام می‌شود و جنس رسوبات بستر دریا و لایه‌بندی دریا مطالعه می‌شود. همچنین دستگاه پیشرفته (sub-bottom provider) نصب شده روی کشتی می‌تواند لایه‌های زیر بستر دریا را شناسایی کند که این در زمینه اکتشاف نفت کاربری دارد.

با تجهیزات موجود در شناور می‌توان توپوگرافی بستر را تعیین کرد و نقشه‌برداری دریایی انجام داد. در زمینه زیست‌شناسی دریا با انواع تورهایی که در کاوشگر وجود دارد، نمونه‌های مختلف جانوران دریایی، چه از طریق نمونه‌گیری در بستر دریا یا از طریق کشیدن تور به دنبال شناور، نمونه‌برداری از پلانکتون‌ها و سایر موجودات دریایی انجام می‌شود. با انواع تجهیزات، نمونه‌گیری‌های آب را در اعماق مختلف می‌توان انجام و مورد تجزیه و تحلیل شیمیایی قرار داد و انواع آلودگی‌ها را مطالعه کرد. در مجموع اکنون یک شناور مدرن تحقیقاتی با استانداردهای مدرن جهانی در اختیار داریم. یکی از کارهای مهم دیگری که این کاوشگر انجام خواهد داد نیز نصب دستگاه‌ها در محیط دریایی است.

آغاز سفرهای اکتشافی

دکتر حاجی‌زاده درباره همکاری این کاوشگر با نهادهای بین‌المللی افزود: در مجموع رده‌بندی شناورها تحت نظر سازمان‌های بین‌المللی انجام می‌شود و تا زمانی که تاییدهای لازم را به لحاظ ایمنی نداشته باشد، اجازه فعالیت دریانوردی به آن نمی‌دهند. کاوشگر دریایی خلیج‌فارس همه تاییدیه‌های بین‌المللی را کسب کرده و اکنون این توانایی را برای ما به وجود آورده است که در فعالیت‌های بین‌المللی شرکت کنیم. هم اکنون در محدوده اقیانوس هند یک پروژه بزرگ تعریف شده که کشورهای زیادی از حاشیه اقیانوس هند در آن درگیر شده‌اند. پروژه کاوش بین‌المللی اقیانوس هند IIOE2 (سرواژه International Indian Ocean Expedition ) دومین بار است که در سطح اقیانوس هند تعریف شده است. در این پروژه انواع فعالیت‌های تحقیقاتی برای شناسایی بسیاری از فرآیندهای اقیانوسی که تاکنون در این منطقه ناشناخته بوده است، مطالعه می‌شود. به این ترتیب اقیانوس هند را تقسیم‌بندی کرده‌اند و بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا مثل هند، استرالیا، آمریکا، انگلستان، چین، کره جنوبی و آفریقای جنوبی در این طرح شرکت کرده و با شناورهایشان مشغول فعالیت هستند و شناور ایران هم بزودی وارد خواهد شد. قطعا ما هم می‌توانیم با نیروی علمی و تجهیزات موجود در کشور وارد این پروژه‌ها شده و مشارکت کنیم و این همکاری‌ها به توان علمی کشور خواهد افزود.

رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی می‌افزاید: بزودی کاوشگر خلیج‌فارس، گشت یک تا دو هفته‌ای به مرکزیت تنگه هرمز و بخشی از دریای عمان و بخشی از خلیج‌فارس در برنامه دارد. امیدواریم این برنامه تا پایان سال 95 انجام شود؛ این گشت در زمینه تعیین مشخصات فیزیکی، شیمیایی، زمین‌شناسی و زیست‌شناسی و تبادلات اتمسفر و دریاست و بخشی از این مطالعات به بررسی اثرات گرمایش جهانی روی محیط‌زیست دریایی اختصاص خواهد داشت.

سپیده شعرباف