شخصیت بزرگ زهرا(س) را نباید در مظلومیت محدود کرد/ کنکاش در هزار سال شعر فاطمی

به گزارش جام جم آنلاین، در آستانه فرارسیدن سالروز شهادت حضرت فاطمه زهرا(س) چه گزینه ای بهتر از نشستن پای صحبت های مجاهدی و سخن گفتن از شعر فاطمی.

استاد یکی از شاخه های توانمند و زیبای ادبیات آیینی «شعر فاطمی» است، شعری که بسیاری درباره ریشه ها و تعریف آن نظرات گوناگونی طرح کرده اند، من دوست دارم در آغاز گفت و گو برویم سراغ مفاهیم و تعاریف و پیشینه.

خود این پرسش البته چندین وجه دارد، این که من در پاسخ از چیستی شعر فاطمی بگویم و یا ماهیت و یا سیر و سلوک آن در ادب فارسی.

اما با این طبقه بندی که از پرسش شما دریافت کردم باید بگویم شعر فاطمی از نظر محتوایی و آنچه درونمایه و بار معنایی کار است، برگرفته از فطرتی عفیف و ملکوتی است، شعر فاطمی ابعاد پیچیده ای از یک کل به نام هنر قدسی را نمایان می سازد ، در شعر فاطمی مضامین و محتوا و محورهای متعددی نمود می یابد، ما یک معرفت فاطمی داریم، یک تربیت فاطمی اما آیا نمی توان محورهای مختلف دیگری را به آن افزود؟ پاسخ قطعا مثبت است، عبادت فاطمی، ولایت‌مداری فاطمی، بلاغت فاطمی، غربت و مظلومیت فاطمی، وصیت فاطمی، شهادت ،شفاعت و منزلت فاطمی و... از جمله مضامینی است که می توان از نگاه قرآن و عترت به آن پرداخت.

من پیشتر در مقاله ای گفته بودم که می توان شعر فاطمی را پازلی یا قطعه ای در شعر ولایی قلمداد کرد.

بخوبی درباره ماهیت و چیستی سخن گفتید، اما نکته ای که درباره پیشینه این نوع شعر وجود دارد این است که چرا بر خلاف دیگر گونه های ادب آیینی آثار مکتوب و ثبت شده تاریخی مان انگشت شمار و محدود است؟

ببینید در این که شعر فاطمی از باسابقه دارترین و ریشه دارترین انواع شعر ولایی است هیچ تردیدی وجود ندارد و من با اطلاع و قاطع بگویم این شعر پیشینه ای بیش از هزار سال در زبان و ادب فارسی دارد، فراموش نکنیم پیشگامان شعر فاطمی اغلب توسط حکومت های شیعه‌ستیز مورد آزار قرار می گرفتند و ناگزیر سروده های خود با این حال و هوا را در ذهن ثبت می کردند و نه به شکل مکتوب و خیلی از این شعرها همراه صاحبان و سرایندگانش در خاک مدفون شدند. آنها که بر این ادعا تشکیک دارند و گواهی بخواهند باید بگویم بهترین برهان بر درستی و صدق این مدعا آن است که ما امروز در حسرت بیتی از این شاعران توانای ولایی‌سرا هستیم و به ندرت در آثار تاریخی، بیتی مشاهده می‌شود که در آن به صراحت نامی از معصومین(ع) برده باشد.

کهن ترین شعر فاطمی موجود در ادب فارسی متعلق به کیست؟

این پرسش را نمی توان به طور قاطع پاسخ داد، اما آنچه در ظاهر نمایان است بیتی از ابومنصور دقیقی‌طوسی (مقتول به سال 367 ه.ق) که در یک چکامه بلند او ثبت شده است را می توان کهن‌ترین شعر فاطمی فارسی معرفی کرد.

این شعر را در حافظه دارید؟

بله بیتی است که به نام بلند و عزیز حضرت زهرا سلام الله علیها مزین و متبرک است و شاعر می‌گوید:

چنان چون من بر او گریم، نگرید

اَبَر شُبیر، زهرا روز محشر

مضمون این است که در دوری و هجران یار خویش چنان می‌گریم که آن حضرت در روز محشر به فرزند شهید خود حسین(ع) این‌سان نخواهد گریست.

می شود یکی دو نمونه دیگر را هم بیان بفرمائید.

یک سخنور نامدار شیعی در اوایل قرن پنجم هجری می زیسته است به نام ابوزید غضایری‌، که در ستایش پنج تن آل‌عبا(ع) شعری دارد:

مرا شفاعت این پنج تن بسنده بود

که روز حشر بدین پنج تن رهانم تن

بهین خلق و برادرش و دختر و دو پسر

محمد و علی و فاطمه، حسین و حسن

آیا کسی که شدی معتصم به آل رسول

زهی سعادت تو، لاتَخَف و لاتَحْزنْ

«علی‌نامه» دیگر منظومه شناخته و کهن ما توسط شاعر گمنامی با تخلص «ربیع» سروده شده است و البته ارزش ویژه ای هم نزد نسخه شناسان دارد ، در این منظومه شاعر بارها و بارها از حضرت صدیقه طاهره فاطمه زهرا سلام الله علیها یاد شده است:

چو بنوشت نامه هم اندر زمان

فرستاد حیدر برِ کوفیان

به دست حسین، نور چشم نبی

امید بتول، آفتاب وصی

حُمیرا شد آگه ز حال رسول

که آمد برِ وی ز جفت بتول

ناصر خسرو و سنایی غزنوی هم در این زمینه از پیشگامان هستند.

اگر امروز بخواهیم برای شعر آیینی به طور کلی و شعر فاطمی به طور خاص مسیری ترسیم کنیم که به هدف های متعالی و موفق دست یابیم، شما چه نکاتی را لازم می دانید که مورد توجه قرار گیرد؟

نخست بهره گرفتن شاعران از منابع غنی و دست اول اسلامی و شیعی است، وقتی قرار بر استفاده از این منابع است یعنی مطالعه ، مطالعه همراه با تامل که لازمه اش دانستن و آگاهی است. از طرفی ما در بیانات رهبر انقلاب هم بارها دیده ایم که بر حضور فعال شاعران تاکید شده است، این که در موضوعات حساسیت‌های ویژه‌ای داشته باشند و برای تحقق این مهم لازم است از نظر معلومات در سطح بسیار بالایی قرار داشته باشند.

یک نکته ای که وجود دارد و باید به آن توجه کنیم این است که متاسفانه در شعر فاطمی اغلب محور مظلومیت است که البته محوری کاملا صحیح است اما این موضوع نباید باعث شود ما از ابعاد دیگر غافل شویم، شخصیت بزرگ حضرت زهرا را نباید در مظلومیت محدود کرد، هنگامی که خطبه فدکیه را می بینیم و می‌خوانیم در می یابیم اگرچه ائمه(ع) و حضرت زهرا(س) همواره از سوی حاکمان مورد ستم قرار گرفته‌اند‌، اما در مقاومت و ایستادگی برابر ستم و آنها که حق ولایت را غصب کردند، الگویی تمام عیار هستند.