سرریز جشنواره‌ها به حیاط خلوت هنر

پس از برگزاری جشنواره فیلم تئاتر، موسیقی، و صنایع دستی و هنرهای سنتی فجر، جایزه کتاب سال و چندین و چند جایزه و جشنواره دیگر در بهمن‌ماه، از دیروز سوم اسفندماه جشنواره مد و لباس فجر آغاز به کار کرده و از چند روز دیگر نیز شاهد برگزاری یازدهمین جشنواره بین‌المللی شعر فجر خواهیم بود. این‌گونه است که دو ماه پایانی هر سال، ماه‌های پرکار اهالی هنر و ادبیات، خبرنگاران این حوزه‌ها و همچنین علاقه‌مندان است؛ شور و هیجانی که در طول 60 روز به اوج می‌رسد، خبر می‌سازد، گاه جنجال به‌پا می‌کند، تاثیر می‌گذارد و...، اما بهره‌ای که هنر و ادبیات از برگزاری این جشنواره‌ها فارغ از این دوماه و در طول سال می‌برند، چیست؟ تاثیر و قدرت نفوذ این جشنواره‌ها بر روند تولید آثار و همچنین جلب مخاطب به آنها چقدر است؟ از کیفیت برگزاری جشنواره‌ها با توجه به ملاحظات مختلف، کاسته شده است، یا با برگزاری جشنواره‌هایی با هدفگذاری‌های بهینه و موثر روبه‌روییم؟

تلفیق و برون‌سپاری

می‌توان گفت با روی کارآمدن دولت یازدهم، بسیاری از سیاستگذاری‌های فرهنگی دستخوش تغییر و تحول شد و شاید مهم‌ترین نمود این تحولات را بتوان در تغییراتی رصد کرد که در شکل اجرا یا ماهیت برگزاری جشنواره‌ها و جوایز مختلف رخ داد. از سویی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، درصدد تلفیق برخی جایزه‌های همسو با هم بود و از سوی دیگر به واگذاری برخی از جشنواره‌ها و نمایشگاه‌ها به بخش خصوصی فکر می‌کرد. به طور مثال، جایزه کتاب فصل با جایزه کتاب سال تلفیق شد و در سیاست برون‌سپاری امور اجرایی به بخش خصوصی، نمایشگاه رسانه‌های دیجیتال با تلفیق همه حوزه‌های وابسته به فناوری اطلاعات و رسانه‌های دیجیتال به بخش خصوصی واگذار شد، هرچند در این میان، جشنواره‌هایی هم به فهرست جشنواره‌های فجر افزوده شد؛ در تازه‌ترین مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی، جشنواره‌ صنایع دستی و هنرهای سنتی از سال 1395 به فهرست جشنواره‌های فجر اضافه و در بهمن‌ماه برای نخستین ‌بار برگزار شد.

یکی از مسئولان سابق وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که بسیاری از جوایز و جشنواره‌های ادبی و هنری را پایه‌گذاری یا تقویت کرده بود، حالا درباره حذف یا کم‌رمق شدن برخی از آنها نظرات قابل توجهی دارد.

محسن پرویز که در سال‌های 85 تا 89، معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی بود، درباره وضع جدید برخی جوایز و جشنواره‌های هنری و ادبی و مشخصا درباره حذف جایزه کتاب فصل از فهرست جوایز ادبی دولتی، اعتراف عجیبی دارد؛ او به جام‌جم می‌گوید: انتقادی جدی به من و دوستانم وارد است! ما در آن ایام فراموش کردیم دلایل و اصولی را که راه‌اندازی برخی جوایز و تقویت برخی جوایز و جشنواره‌ها مبتنی بر آنها بود، تشریح کنیم تا مسئولان بعدی به اهمیت و لزوم آنها واقف باشند. این کم‌کاری ما باعث شد دوستان پس از ما نسبت به برخی موضوعات بی‌توجه باشند و برخی از جوایز را تعطیل کنند یا سطح برگزاری‌شان را تقلیل بدهند.

اشاره پرویز مشخصا به جایزه پروین اعتصامی و جایزه کتاب فصل است. او دراین باره می‌افزاید: جایزه پروین یک دوره برگزار شده بود که آن را نظام‌مند و تقویت کردیم و کنار جایزه کتاب سال، جایزه کتاب فصل و جایزه جلال را راه‌اندازی کردیم و همچنین جایزه گام اول را که برای نخستین ‌بار به اثر اولی‌های هنر مکتوب می‌پرداخت و البته جشنواره شعر فجر و شاعران ایران و جهان را تقویت کردیم که متاسفانه برخی از اینها تعطیل شد و ارزش و قیمت برخی دیگر نیز تقلیل پیدا کرد. جایزه گام اول که باعث تقویت روحیه اثر اولی‌ها بود، تعطیل شد. جایزه کتاب فصل نیز که می‌توانست مکمل جایزه کتاب سال باشد، دچار همین سرنوشت شد؛ درحالی که چون مجبوریم در جایزه کتاب سال در هر بخش به یک اثر جایزه بدهیم و به باقی آثار ظلم می‌شود، جایزه کتاب فصل در پی تقدیر از آثاری بود که ممکن بود در عین شایستگی نتوانند به جایزه کتاب سال برسند.

همه این حرف‌ها درحالی است که پرویز تاکید می‌کند در بروز این اتفاقات از آنجا که در تبیین چرایی پرداختن به این جشنواره‌ها و جوایز موفق عمل نکرده، مقصر بوده است و در همین راستا اضافه می‌کند: از همین‌روست که معتقدم قصد مسئولان فعلی در این رابطه، ضربه‌زدن به فرهنگ و هنر نیست، بلکه ما نتوانستیم آنها را به اهمیت برخی امور آگاه کنیم.

تاثیر جشنواره‌ها بر کیفیت تولید آثار

اما یکی از مهم‌ترین پرسش‌هایی که در ابتدای این گزارش نیز مطرح شد، مربوط است به میزان و کیفیت تاثیرگذاری برگزاری جشنواره‌‌ها و جوایز هنری و ادبی متعدد در دو ماه بهمن و اسفند، بر روند تولید آثار در طول سال. اغلب این طور به نظر می‌رسد که جشنواره‌ها و جوایز در مدت برگزاری‌شان تنور را داغ می‌کنند، اما باقی سال برای سردی تنور کاری از پیش نمی‌برند. البته این‌که جشنواره‌ها و جوایز، ماهیتا باید مشمول چنین تاثیرگذاری‌ای باشند یا نه نیز محل اختلاف است. مثلا محمدکاظم کاظمی شاعر که اتفاقا دبیر یازدهمین جشنواره‌ بین‌المللی شعر فجر هم است، دراین باره معتقد است جشنواره‌ها و جوایز بیشتر ویترین‌اند و نقش ترغیبی دارند.

جشنواره بین‌المللی شعر فجر هر سال در روزهای پایانی اسفندماه برگزار می‌شود تا واپسین جشنواره از بین جشنواره‌های منسوب به فجر در طول سال باشد. درواقع این جشنواره، خروجی آخر اتوبان پرترافیک جشنواره‌ها و جوایز در دو ماه پایانی سال است. حالا دبیر این جشنواره درباره تاثیر جشنواره‌ها به جام‌جم می‌گوید: ابتدا باید بدانیم از جشنواره‌های مختلف مثل فیلم، موسیقی، تئاتر یا شعر فجر توقع داریم که عنوان کارگاهی تقویت‌کننده عمل کنند یا محل و ویترینی از آثار منتخب باشند که البته به ترغیب مخاطب منجر شود؟

به نظر من، توقع تاثیرگذاری و تقویت‌کنندگی را باید از نهادهای آموزشی داشته باشیم. به طور مثال در رابطه با جشنواره بین‌المللی شعر فجر معتقدم خود بنیاد شعر و ادبیات داستانی به عنوان یکی از متولیان جشنواره، در کنار جشنواره که ویترینی از شعرهای منتخب است، باید نقش تقویت‌کننده و کارگاهی را بازی کند.

کاظمی درباره این‌که چه تصمیماتی درباره بالابردن قدرت نفوذ جشنواره یا بنیاد شعر و ادبیات داستانی و تاثیرگذاری‌شان بر روند باکیفیت تولید آثار در طول سال اتخاذ شده است، می‌گوید: تصمیمی که موازی با برگزاری جشنواره بین‌المللی شعر فجر گرفته‌ایم، آموزش مکاتبه‌ای شعر از طریق نقد و بررسی اینترنتی است که در اختتامیه این دوره قرار است از آن رونمایی کنیم. این می‌تواند راهی باشد برای تاثیرگذاری بر شعر فارغ از جشنواره. بنیاد شعر و ادبیات داستانی هم در حد وسع‌اش برنامه‌هایی را در این رابطه مثل جلسات و محافل و برپایی اردوها خواهد داشت.