خندوانه روی ریل موفقیت

برای بیان عوامل موثر در جذابیت و موفقیت برنامه خندوانه به عوامل مختلفی اشاره شده است که عبارتند از:

الف) نیاز جامعه به شادی و نشاط: هر جامعه‌ای به شادی و نشاط نیازمند است. بر این اساس یکی از وظایف حکومت‌ها ایجاد شادی و نشاط در جامعه است. با وجود این نیاز و تقاضا، وظیفه نهادها و سازمان‌های مرتبط برای برآورده ساختن آنها وقتی برنامه‌ای متناسب با آن ساخته می‌شود، هم حمایت می‌گردد و هم مورد استقبال مخاطب قرار می‌گیرد.

ب) پشتوانه تحقیقاتی و پژوهشی و نیازسنجی: عوامل برنامه‌ساز خندوانه با پشتوانه تحقیقاتی و با شناخت و اطلاع کامل دست به برنامه‌سازی زده‌اند. از این‌رو هم توانسته‌اند نیازها و ذائقه مخاطب را بدرستی تشخیص دهند و هم این‌که بدرستی دست به ساخت برنامه بزنند.

ج) زمان پخش مناسب: پخش برنامه در زمانی صورت می‌گرفت که تمام خانواده‌ها در ساعات پایانی شب دور هم بودند و زمان استراحت و در کنار هم بودن را سپری می‌کردند. بنابراین طیف وسیعی از مردم امکان دیدن برنامه را پیدا می‌کردند.

د) فرهنگ شفاهی جامعه ایرانی: با این فرهنگ مردم بیش از آن‌که آماده دیدن برنامه‌های هنری با زبان نمایشی و پیچیدگی‌های هنری باشند، پذیرای شوخی‌ها و مطایبه‌های بیانی و شفاهی هستند. خندوانه نیز بیشتر از این نوع شوخی‌ها و مطایبه‌ها استفاده کرده و کمتر خود را درگیر بیان‌های هنری، نمایشی و پیچیده کرد. از این‌رو به دل مخاطب نشست و آنها را جذب کرد.

این عوامل عمدتا عوامل عام هستند و برای برنامه‌های دیگر نیز وجود دارد، اما جذابیتی که برای خندوانه ایجاد کرده برای آنها به بار نیاورده یا کمتر به بار آورده است. به نظر می‌رسد آنچه موجب جذابیت و موفقیت خندوانه شده علاوه بر این عناصر عام، مجموعه‌ای از عناصر است که به طور خاص و بجا و بدرستی در برنامه خندوانه به کار گرفته شده است. برخی از این عناصر را می‌توان به شرح زیر معرفی کرد:

اجرای راحت، روان و بی‌تکلف خاص رامبد جوان: نوع و چگونگی اجرا در برنامه‌های تلویزیونی یکی از عوامل موثر در گیرایی و جذابیت برنامه‌هاست. در تلویزیون طی سال‌های طولانی، اجراها بشدت رسمی، با رعایت آداب و تشریفات و همراه با تکلف بود. مجریان تلویزیون که در برنامه‌ها ظاهر می‌شدند، گویا مقامی رسمی هستند که رودرروی مردم قرار گرفته‌اند و معمولا از موضع بالا شروع به سخن، موعظه و اجرا می‌کردند. این شیوه اجرا بشدت از جذابیت برنامه‌ها می‌کاهد. از حدود یک دهه پیش تلاش برای تغییر این شیوه اجرا آغاز شد. این تلاش حتی برنامه‌های خبری را نیز فراگرفت. گاهی تلاش برای تغییر در اجرا‌ها به گاف‌هایی در برنامه‌ها نیز منجر شد. علت هم این بود که مجریانی مطلوب شناخته می‌شدند و جذب تلویزیون شده بودند که مناسب اجراهای رسمی و باتکلف بودند. بنابراین وقتی از آنها درخواست می‌شد از حالت اجرای رسمی خارج شده، راحت و بی‌تکلف اجرا کنند دچار مشکل و گاف می‌شدند.

در تلاش‌هایی که برای اجرا‌های راحت و روان در برنامه‌ها صورت گرفته، برخی اجراها بسیار ساختگی و نمایشی جلوه می‌کند. این اجراها در جذب و حفظ مخاطب ناکام می‌مانند، اما اجرای راحت و روان رامبد جوان در برنامه خندوانه نمایشی نیست. راه رفتن‌ها، دویدن‌ها، پریدن‌ها، رویارویی با مهمان‌ها، داد و فریادها، صحبت‌ها، خنده‌ها و حتی دراز کشیدن و غلت زدن در صحنه، هیچ‌کدام نمایشی نیست. رامبد همانی را نشان می‌دهد که هست. به نظر می‌رسد رامبد در زندگی واقعی نیز همین است. این شیوه اجرا موجب احساس نزدیکی مخاطب به برنامه و مجری می‌شود که نتیجه آن افزایش مخاطب و بینندگان آن است. البته باید توجه داشت که این شیوه اجرا مختص رامبد و برنامه‌هایی از نوع خندوانه است و الگوبرداری از آن لزوما به موفقیت منتهی نمی‌شود.

استفاده از عنصر مشارکت دادن تماشاگران و ایجاد حس همذات‌پنداری به شیوه برخی از نمایش‌های سنتی ایران: در برخی از نمایش‌های سنتی ایرانی آن هم نه در سالن‌های نمایش، بلکه با اجرا در کوی و برزن، در بخشی از نمایش با مشارکت دادن تماشاگران در نمایش کار اجرا با همراهی تماشاگران صورت می‌گیرد. این امر موجب ایجاد حس همذات‌پنداری در تماشاگر و او را بشدت تحت تاثیر قرار داده، موجب جذابیت نمایش می‌شود. نمایش‌های تعزیه، پهلوان‌بازی، مرشد و بچه مرشد از این نمونه‌اند.

 استفاده از عنصر عروسک و بازی عروسکی در برنامه: توجه به برنامه‌های پرمخاطب تلویزیون در سال‌های گذشته نشان می‌دهد که مخاطبان تلویزیون به بازی‌ها و نمایش‌های عروسکی علاقه‌مند هستند و نمایش‌های عروسکی برای آنها جذابیت دارد. خونه مادبزرگه، مدرسه موش‌ها، کلاه‌قرمزی و پسرخاله و مواردی از این نوع نمونه نمایش‌های عروسکی است که با جذب مخاطب به موفقیت رسیدند و ذائقه و علاقه تماشاگران تلویزیون را به نمایش‌های عروسکی نشان دادند. در برنامه خندوانه با توجه به این ذائقه و علاقه از عنصر نمایش عروسکی استفاده و شخصیت جنابخان خلق شد؛ شخصیتی که با صدای جذاب و شوخی‌ها و شیرین‌زبانی‌های صداپیشه آن محمد بحرانی بسرعت محبوبیت پیدا کرد و مشهور شد. حضور این شخصیت عروسکی و به‌کارگیری مناسب آن در خندوانه یکی از جذابیت‌های برنامه بوده و موجب جلب توجه مخاطبان و موفقیت برنامه شده است.

طرح مسائل مهم جامعه به زبانی ساده و خودمانی: در برنامه خندوانه بسیاری از مسائل مهم و اساسی جامعه نه در چارچوب سخنرانی‌های رسمی، تشریفاتی و کسل‌کننده، بلکه به زبان ساده عامه مردم مطرح و برجسته شد. کمبود منابع آب، آلودگی محیط‌زیست، تولید زباله، اعتیاد، بیماری‌های خاص و ضرورت توجه به آن و موارد متعددی از این نوع از مسائل در برنامه خندوانه مطرح شدند؛ موضوعاتی که نه مساله مردم ایران بلکه مساله مردم جهان است. طرح این مسائل با سخنرانی‌ها و گفت‌وگوهای طولانی و ریشه‌یابی‌های غیرضرور همراه نبود، بلکه به زبانی ساده و به صورت مختصر صورت می‌گرفت. از این‌رو مورد توجه قرار می‌گرفت و مخاطب را به سوی خود جلب می‌کرد.

برنامه عام، برای همه و مخاطب‌محور: برنامه خندوانه برنامه‌ای تخصصی نیست و به موضوع خاصی نمی‌پردازد که مخاطب خاص و محدودی داشته باشد، بلکه برنامه‌ای عام و با موضوع است و همه را مخاطب خود می‌داند. این ویژگی دامنه مخاطبان آن را وسعت بخشیده و موجب گسترش آنها شده است.

طرح برخی مسائل از زبان ذی‌نفعان: یکی از ویژگی‌های برنامه خندوانه آن بود که بسیاری از مسائل نه از زبان متخصصان و کارشناسان و از موضع بالا و موعظه‌گونه، بلکه از زبان ذی‌نفعان و افراد درگیر با موضوع مطرح می‌شد. به عنوان مثال مسائل کارتن‌خواب‌ها و معتادان بهبودیافته از زبان خود آنها روایت می‌شد. یا مسائل و مشکلات بیماران خاص از زبان خود آنها برای مخاطب نقل می‌گردید. بنابراین واسطه‌ای بین مخاطب و مجموعه‌ای که مسائل و مشکلات آنها موضوع بررسی بود، قرار نداشت. مخاطبان مستقیما و بی‌واسطه مسائل، مشکلات و موضوعات را از زبان ذی‌نفعان می‌شنیدند و با تقاضا‌ها و درخواست‌های آنها و حتی راه‌حل‌ها آشنا می‌شدند. این شیوه از بیان مسائل و مشکلات، جذابیت بالایی دارد و موجب جذب مخاطب می‌گردد.

 ارائه چهره و تصویری از مهمانان غیر از آنچه همیشه با آن شناخته می‌شوند: آوردن چهره شناخته شده و مشهور اعم از بازیگر، خواننده، دانشمند یا شخصیت سیاسی به برنامه و گفت‌وگو با آنها امر رایجی است؛ اما همیشه مردم و مخاطبان دوست دارند تا با چهره و تصویر خصوصی‌تر این شخصیت‌ها آشنا شوند. در برنامه خندوانه این اتفاق می‌افتاد. وقتی بازیگر یا شخصیتی به برنامه‌ها دعوت می‌شدند، از آنها خیلی درباره سابقه و برنامه‌های آنها که معمولا شناخته شده است، پرسیده نمی‌شد؛ بلکه تلاش می‌شد تا وجه دیگر شخصیت آنها ترسیم شود. مثلا این‌که روزشان را چگونه سپری می‌کنند، روابطشان با اطرافیان چگونه است و حتی این‌که صبحانه چی می‌خورند، به چه غذایی علاقه‌مندند و چگونه ورزش می‌کنند.

ترکیب متنوع برنامه: تنوع در هر برنامه و تنوع در قسمت‌های مختلف برنامه از ویژگی‌های برنامه خندوانه است. برنامه محدود به رامبد، جناب خان و نیما نمی‌شود. در هر برنامه یک یا چند هنرمند و مهمان در برنامه حضور می‌یابند. درعین حال اعضا و اجزای برنامه در شب‌های مختلف نیز متفاوت و متنوع است. این تنوع در هر برنامه و بین برنامه‌های شب‌های مختلف، عامل دیگری است که موجب جذابیت خندوانه شده است. این تنوع، برنامه را از یکنواختی و تکراری بودن رهانیده و موجب فراز و فرود برنامه و جذابیت آن شده و مخاطب را به خود جذب کرده است.

عنصر تعلیق در برنامه: در خندوانه هم با استفاده از تنوع در برنامه و هم با استفاده از قسمت‌هایی که نتیجه آن مشخص نیست و باید برنامه را پیگیری کرد تا به نتیجه رسید، تعلیق در برنامه ایجاد می‌شود. درعین حال در برنامه با پیش‌بینی قسمت‌هایی مانند مسابقه که نتیجه‌اش مشخص نیست و بازی‌هایی که نیاز به پیگیری دارد تا نتیجه روشن شود از عنصر تعلیق سود جسته می‌شد. جذابیت و محبوبیتی که برای برنامه خندوانه ایجاد شده فرصت و نعمت بزرگی است که باید قدر آن را شناخت و شکر آن را به‌جا آورد. قدرشناسی و شکرگذاری هم آن است که تلاش شود اعتماد جلب شده مخاطب حفظ شود. در این جهت لازم است با آسیب‌شناسی و در نظر گرفتن خطراتی که می‌تواند به بی‌اعتماد شدن و از دست رفتن مخاطب منجر گردد مجموعه جدید تهیه و آماده پخش کرد. گرفتار شدن در ورطه تکرار، تنزل کیفی، کم‌فروشی و کش دادن‌های بی‌مورد، رویگردانی از مسائل مهم و افتادن به وادی لودگی، سبک گرفتن کار و مواردی از این دست آسیب‌های پیش روی این برنامه است؛ موفقیتی که کسب شده لزوما ادامه نمی‌یابد. مگر آن‌که همان انرژی، ابتکار و خلاقیتی که برای ساختن برنامه‌های پیشین به کار گرفته می‌شد، به صورت مضاعف به کار گرفته شود. کسب تجربه در برنامه‌سازی گرچه مفید است، اما ممکن است موجب تکرار شود. برای پرهیز از این آسیب باید به جای اعتماد بیش از حد به تجربه گذشته، بر اصل و عنصر نوآوری و خلاقیت پای فشرد.

دکتر حاکم قاسمی

عضو هیات علمی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)