فرهنگ در دیار باران

به گزارش جام جم، باقالی‌قاتق، میرزاقاسمی، کته‌کباب، سیر‌ترشی و... . فقط یکی از اینها کافی است برای این‌که همین حالا فارغ از این ‌که گرسنه‌ام یا نه، احساس ضعف کنم و دلم غذا بخواهد.

با هم سری بزنیم به گیلانی‌هایی که آب و هوا، طعم خوراکی‌ها و آب و هوای دیارشان می‌تواند از هر مسافری دلبری کند.

چگونه حرف می‌زنند؟

گویش گیلانی‌ها معروف است. هم معروف هم جذاب. آنها گیلکی حرف می‌زنند. این گویش از ادامه زبان‌های باستان ایران است و بسیاری از ویژگی‌های زبان‌های پهلوی و پارتی را هم در خود دارد. البته مردم شمال غربی گیلان، به زبانی دیگر از خانواده زبان‌های حاشیه دریای خزر یعنی تالشی هم صحبت می‌کنند.

در گویش گیلکی صفت در ابتدا یعنی قبل از اسم می‌آید و از این نظر درست برعکس زبان فارسی است. الفبای گیلکی دارای 33 حرف است.

ضرب‌المثل

گویش غنی گیلکی ضرب‌المثل‌های جذابی هم دارد، مثلا وقتی یک گیلکی می‌گوید: «اسب ره خاش فوکونه، سگ ره واش» به معنی این‌که جلوی اسب استخوان می‌ریزد، جلوی سگ علف، قصد دارد این منظور را برساند که شخص مورد نظر هر کاری که انجام می‌دهد اشتباه است. یا وقتی می‌گویند: «از گول چی بیدئیم تا از گولابش بیدینیم» منظورشان این است که از گل چه خیری دیده‌ایم که از گلابش ببینیم.

هر خطه‌ای هم ضرب‌المثل‌هایی نزدیک به فرهنگ خودش دارد. مثلا گیلک‌ها می‌گویند: «از دولتی بج سوررفم آب خوره» یعنی به لطف برنج، علف هرز هم سیراب می‌شود. این ضرب‌المثل طبیعتا از زمین‌های زیبای برنجکاری به میان فرهنگ گیلک‌ها آمده است.

چه می‌پوشند؟

روسری و سربند (لچک) پیراهن یا جمه، جلیقه کت، الجاقبا، دامن، شلیته، شلوار و چادر کمر از بخش‌های اصلی لباس محلی زنان گیلان است. «الجاقبا» پوشش دوخته‌شده‌ای از مـخمـل یـا پارچه چادر شـب اسـت کـه پـوشـش زنـان در کوهستان‌های شرقی و قاسم‌آباد بوده است.

«شلیته» یا کوتاه تومان (تنبان) دامنـی کوتاه و پرچین است که به آن «گرد تومان» نیز می‌گویند، دامن، دراز تومان (تنبان) واژه‌ای است که برای دامن بلند چین‌دار در مرکز و شرق گیلان استفاده می‌شود در غرب گیلان تالشی‌ها آن را «شلار» می‌گویند.

چادر کمر، پوششی است که بانوان گیلانی آن را به کمر می‌بندند و بانوان ساکن جلگه به آن «کمردبد» می‌گویند همچنین در گویش محلی به چادرشب «چارشـو» گفته می‌شود و رنگ اصلی زمینه آن معمولا قرمز است.

بانوان چادر را هنگام کار کشاورزی مثـل چیدن برگ سبز چای، نشاء، وجیـن و چیـدن مرکبات در هوای سرد و هنگامی که مجبورند ساعت‌ها به شکل خمیده کار کنند به دور کمر می‌بنند زیـرا بستن آن هم از کمردرد جلوگیری می‌کند و هم موجب گرم نگه داشتن آنان می‌شود. همچنین از آن برای بستن کودک به پشت هنگام کار کردن استفاده می‌شود.

چه رسومی دارند؟

گیلانی‌ها به دندان می‌گویند گاز. برای دندان درآوردن کودکان نوپا هم جشن گازفروشان را برگزار می‌کنند. اقوام و همسایه‌ها می‌آیند و برای این آیین مهم هدیه می‌آورند. علاوه بر خوراکی‌های مخصوص جشن، در این سفره ابزارهایی قرار داده می‌شود که نماد شغل‌های مختلف است و کودک با انتخاب یکی از آن ابزارها گویی شغل آینده خودش را انتخاب می‌کند؛ ابزارهایی مثل آینه، قرآن (کتاب)، قلم، قیچی، طلا، شانه، قاشق، آچار، گوشی پزشکی و... اگر کودک قلم را بردارد، معلم و اگر قیچی را بردارد خیاط و... خواهد شد و با هلهله و پایکوبی اطرافیان همراه می‌شود.

«ورزا جنگ» از نمایش‌ها و رسوم قدیمی گیلانی‌هاست که امروزه فراموش شده است. در این آیین گاوهای نر مقابل هم قرار گرفتند و می‌جنگیدند. گاوهای جنگی البته شرایط خاصی دارند و گران هم هستند. معمولا توسط ملاکین یا روستاییان مرفه نگهداری می‌شدند و فقط به درد مبارزه و جفت‌گیری می‌خوردند. این گاوها از شاخ‌های محکم برخوردارند که وسیله دفاع و حمله آنهاست. کوهان پشت ورزاها به آنها صلابتی می‌بخشد که هنرمندان سفالگر هزاران سال قبل را به الهام و ساخت شمایل سفالی آنان واداشته است. ساخت سفالینه‌های قرمز رنگ ملهم از این گاوهای نر زورمند از مشخصه‌های هنر باستانی گیلان است. البته این آیین از دوره صفویان به بعد انجام نشده است.

موسیقی گیلان

موسیقی در گیلان هم مانند همه ایران وجوه مختلفی دارد و با آداب و رسوم مختلف گره خورده است. مثلا موسیقی عروسی در گیلان بسیار شاد و جذاب است، اما آنها در موسیقی‌شان ناملایمت‌هایی که در گذشته‌شان مثل جنگ و... بوده را هم وارد کرده‌اند. البته شادمانه‌های موسیقی گیلانی خیلی جذاب‌تر از این وجه است.

با وجود این‌که عمده ترانه‌ها و آوازهای موسیقی فولکلور گیلان مربوط به زنان گیلان است، آنها نوازنده هیچ سازی نبودند. همیشه هم برای خودشان آواز خوانده‌اند، نه برای مردان! تنها ابزاری را هم که برای صدادهی هنگام اجرای موسیقی شادمانه به کار می‌بردند، تشت بود و کوبیدن دو تکه سنگ و ملاقه و ابزاری دم‌دستی!

غذا و تنقلات

گیلان از نظر تنوع غذاهای محلی نخستین استان ایران است. 170 غذای محلی در گیلان پخت می‌شود. میرزاقاسمی، ترش‌تره، باقلاقاتوق، ماهی فویج، فسنجان، اناربیج، کولی غورابیج، سیر قلیه، گل در چمن و کال کباب از مهم‌ترین غذاهای محلی گیلان است. مرغ ترش، اناربیج، باقالی‌قات ق، میرزاقاسمی و زیتون پرورده، ماهی و ده‌ها غذای خوشمزه دیگر در سراسر ایران طرفدار دارد. ضمن این‌که در سفر به گیلان می‌توان با خیال راحت سیر خورد و نگران بوی تند این ماده پرخاصیت نبود. فراموش نکنیم درار (به فارسی می‌گویند نمک سبز)، یکی از چاشنی‌هایی است که همراه برخی از میوه‌ها و ماست استفاده می‌شود و از سبزی‌های معطر گوناگون به علاوه نمک تهیه می‌شود و بسیار پرطرفدار است.

سوغات

سوغات‌های گیلان خیلی جذاب است. وسایل آشپزخانه مثل ساطور، تخته، نمکیار، گمج و نوخون و وسایل حمام مانند صابون کیسه و گل‌سرشور سوغاتی محسوب می‌شوند.

در مناطق مختلف استان هم فرآورده‌های ابریشمی، فرآورده‌های پشمی، حصیری، بامبو، مروار، چوبی، قلیان کویی (کدوی قلیان)، مکرومه از سوغاتی‌های جذاب هستند. صنایع چوبی گیلان به دلیل رویش درختان و نوع اقلیم آن، بسیار متنوع و پرطرفدار است و نوعی صندوق‌های خاصی به نام بولاکی می‌سازند که مورد استقبال مردم است.

در لاهیجان، چای و کلوچه خوشمزه آن که به کوکی معروف است و کلوچه مخصوص شهر فومن از بهترین شیرینی‌های گیلان هستند.

زهره آذرباد - روزنامه‌نگار

ضمیمه چمدان