حالا دقیقاً نیمه شب است

با ایجاد و گسترش شبکه‌های ماهواره‌ای و اینترنتی، استفاده از تلویزیون برای مقاصد سیاسی که پیشتر محدود به مقاصد سیاسی داخلی بود به عرصه سیاست خارجی کشیده شد و کشورهای استعماری با پخش فراملی برنامه‌های تلویزیونی خود برای کشورهای هدف، مقاصد سیاسی خود را از این طریق پیگیری کردند و عنوان «دیپلماسی رسانه‌ای» به کار خود دادند.

از دیروز تا امروز

از مهم‌ترین نمودهای دیپلماسی رسانه‌ای، شبکه بی‌بی‌سی است. سازمانی که اکنون بنگاه سخن‌پراکنی بریتانیا نامیده می‌شود. بی‌بی‌سی سال 1927 شکل گرفت و سال 1936 یک کانال تلویزیونی توسط این سازمان راه‌اندازی و سال 1962 دومین کانال تلویزیون ملی افتتاح شد. شبکه بی‌بی‌سی از آن زمان تاکنون درجهت منافع بریتانیا در سراسر جهان فعالیت می‌کند.

رادیو بی‌بی‌سی در اوایل جنگ جهانی دوم، راه‌اندازی شد. این رادیو سال 1922 میلادی با نام «بنگاه سخن‌پراکنی بریتانیا با مسئولیت محدود» بنیان گذاشته شد و سال 1927 پس از دریافت پروانه سلطنتی به یک شرکت دولتی تبدیل شد. در جنگ جهانی دوم برای ارسال پیام به نیروهای متفقین، بی‌بی‌سی دوره جدیدی از حیات خود را آغاز کرد. ارسال پیامهای سراسری رمزنگاری شده برای سربازان و فرماندهان حاضر در میدان‌های نبرد اولین وظیفه جنگی بی‌بی‌سی بود.

فعالیت اصلی بی‌بی‌سی تولید برنامه و سرویس‌های خبری است که در رادیو، تلویزیون و اینترنت پخش می‌شوند. فعالیت‌های این شبکه که به طور خاص برای ایران سازمان‌دهی شده‌اند، شامل رادیو، سایت اینترنتی و تلویزیون فارسی بی‌بی‌سی است.

بخش بین‌الملل، کلید بی‌بی‌سی

براساس خط‌مشی شبکه بی‌بی‌سی، در مقاطع تاثیرگذار تاریخ سیاسی ایران همواره حضوری چشمگیر داشته است. برخی معتقدند در ماجرای کودتای 28 مرداد رادیو بی‌بی‌سی پیام رمزی برای شاه ایران ارسال و حمایت دولت بریتانیا از وی را اعلام نموده است. چنانچه در نیمه شب 24 مرداد 1332 رمز عملیات آژاکس با عنوان «حالا دقیقاً نیمه شب است» از رادیو بی‌بی‌سی اعلام شد. یکی از فعال‌ترین بخشهای بین‌الملل این رسانه بخش فارسی رادیو بی‌بی‌سی است.

این رادیو در آستانه انقلاب 1357 ایران پوشش گسترده‌ای از وقایع و حوادث ایران داشت. رادیو بی‌بی‌سی فارسی پس از پیروزی انقلاب نیز همواره در مخالفت با نظام جمهوری اسلامی ایران، اما با ادعای بی‌طرفی و با توسل به اصول حرفه‌ای القای آن، به پخش برنامه پرداخته است. فعالیت‌های این رادیو با راه‌اندازی سایت فارسی شبکه بی‌بی‌سی تقویت شد و در ادامه، تلویزیون فارسی بی‌بی‌سی با همان اهداف و سیاست‌ها، 25 دی 1387رسماً آغاز به کار کرد. بخش فارسی این شبکه زیرمجموعه‌ای از سرویس جهانی بی‌‌بی‌‌سی است، که به زبان فارسی از طریق رادیو، اینترنت و تلویزیون، فعالیت خبری و رسانه‌ای می‌کند.

شبکه تلویزیون بی‌بی‌سی فارسی بودجه چند میلیون دلاری خود را از وزارت امور خارجه انگلیس دریافت و مدعی است با وجود این‌که تمام بودجه‌اش توسط این وزارتخانه تامین می‌شود رویکرد مستقلی نسبت به رویدادها دارد. در حالی که بسیاری از محققان و صاحب‌نظران معتقدند این شبکه در راستای حفظ منافع انگلستان و علیه منافع و امنیت ملی ایران تبلیغ می‌کند.

بی‌بی‌سی و فتنه 88

چند ماه بعد از آغاز به کار این شبکه، دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری و وقایع بعد از آن فضای مناسبی را برای عمل تلویزیون بی‌بی‌سی فارسی فراهم کرد و این شبکه با بهره‌گیری از این فضا سعی کرد جایگاه خاصی در میان مخاطبان ایرانی به خود اختصاص بدهد. لذا توانست وقایع انتخابات دهم و حوادث پس از آن را آن‌گونه که خود می‌خواست، پوشش دهد. تلویزیون فارسی بی‌بی‌سی به پشتوانه سابقه طولانی رادیوی فارسی بی‌بی‌سی و با استفاده از شرایط پس از انتخابات ایران و خلأ خبری ناشی از آن تلاش می‌کرد به سرعت جایگاه مهمی را در میان مخاطبان ایرانی به دست آورد.

این مساله و محتوای برنامه‌های شبکه تلویزیونی بی‌بی‌سی فارسی، حساسیت‌های زیادی را در مورد عملکرد و سوگیری این شبکه در قبال رویدادهای انتخاباتی ایران برانگیخت. بسیاری، این پرسش را مطرح می‌کردند که دلیل راه‌اندازی تلویزیون فارسی بی‌بی‌سی در این مقطع زمانی چه بوده است؟ آیا این رسانه در راه‌اندازی یا دامن زدن به حوادث پس از انتخابات موثر بوده است؟ این مساله از آن رو ابعاد تازه‌تری به خود می‌گیرد که انتخابات ریاست جمهوری سال 1388، رسانه‌ای‌ترین انتخابات در طول تاریخ ایران بوده است. از سویی رسانه‌های داخلی و رسانه‌های بین‌المللی توجه خاصی به این انتخابات داشتند و از سوی دیگر در سطح کاندیداها نیز شاهد حجم بالایی از تبلیغات انتخاباتی بودیم که تا این دوره بی‌سابقه بود. به نحوی که انتخابات ایران در کانون توجه رسانه‌های خبری جهان قرار گرفته بود.

در این وضعیت تازه نیز بی‌بی‌سی فارسی با بهره‌گیری از خلاء خبری به وجود آمده با پوشش گسترده ناآرامی‌های ایران به رسانه اصلی معترضان به انتخابات تبدیل و این مساله باعث حساسیت و کنجکاوی کارشناسان رسانه شد. این گروه به دنبال پاسخ دادن به این پرسش بودند که تلویزیون بی‌بی‌سی فارسی چه نقشی در انتخابات ایران بازی کرد؟ عملکرد این رسانه قبل و بعد از انتخابات چگونه بود؟ این رسانه چه موضعی نسبت به کاندیداهای مختلف و نظام ایران در دوره چندماهه ناآرامی‌ها در ایران داشت؟

پاسخ دادن به این مساله از آن جهت اهمیت دارد که شناخت خطوط کلی، محتوا و اثرات احتمالی تلویزیون بی‌بی‌سی فارسی به عنوان رسانه‌ای همسو با جریان مسلط رسانه‌ای غرب که سعی دارد به مرجع خبری در ایران تبدیل شود، روشن می‌گردید.

شبکه تلویزیونی بی‌بی‌سی فارسی از جمله شبکه‌های برون‌مرزی است که از تکنیک‌های قدرت جنگ نرم بخوبی در برنامه‌سازی بهره‌برداری می‌کند.

بی‌بی‌سی و قدرت نرم

جوزف نای، مشهورترین صاحب‌نظر در این زمینه و مبدع اصطلاح «قدرت نرم»، به طور خلاصه قدرت نرم را چنین معرفی می‌کند: «توانایی کسب مطلوب از طریق جاذبه؛ نه از طریق اجبار یا تطمیع.» قدرت نرم دو کارکرد اصلی دارد؛ اولین کارکرد آن ایجابی بوده و عبارت است از مشروعیت‌بخشی به نیروی خودی و اقناع توده مردم برای پشتیبانی؛ کارکرد دوم سلبی است و شامل مشروعیت‌زدایی از نیروی دشمن و سلب مقاومت از آنهاست.

بر این اساس می‌توان گفت این شبکه با استفاده از قدرت نرم و اعمال آن علیه گروه، سازمان یا کشور هدف به دنبال ایجاد تنش در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی، نظامی، امنیتی و اطلاعاتی، اجتماعی، فرهنگی و رسانه‌ای است. به بیان دیگر، شگردهای برنامه‌سازی شبکه بی‌بی‌سی را در چار‌چوب و نظریه امپریالیسم رسانه‌ای و خبری می‌توان تحلیل کرد. تاریخ فعالیت رسانه‌ای این شبکه در جهان نشان می‌دهد دخالت و حضور رسانه‌ای این شبکه در فرهنگ سیاسی کشور‌های مورد هدف به معنای زمینه‌سازی برای فروپاشی از درون و هر گونه اقدام روانی و تبلیغات رسانه‌ای است که تلاش می‌کند جامعه یا کشور هدف را بدون درگیری نظامی، به انفعال یا شکست وا ‌دارد. از این رو مهم‌ترین ابزار رویارویی پنهان این شبکه رسانه‌ای وابسته به انگلیس، جنگ رایانه‌ای، راه‌اندازی شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی و شبکه‌سازی است.

دکتر اردشیر زابلی‌زاده/ استاد دانشگاه