یک سیاه آکادمیک

سیاه‌بازی در باور عوام و به نادرست با مسخرگی در آمیخته، اما نویسنده در کتاب نظریه نمایش سیاه‌بازی می‌کوشد با قلمی شیوا به بررسی ساختاری نمایش سیاه‌بازی به عنوان یک نمایش ایرانی بپردازد و ریزه‌کاری‌های پنهان موجود در این گونه نمایش ایرانی را به تصویر بکشد. در پیشگفتار کتاب آمده است: «تخت‌حوضی نمایشی است که حتی برای ایجاد ارتباط خصوصی گروه در میان جمع اندیشیده است، ذائقه تماشاگر را در هر اجرا می‌سنجد، در ده دقیقه یک اجرای چند ساعته را تمرین می‌کند و تا آنجا که تماشاگر استقبال کند قصه را ادامه می‌دهد، به میان تماشاگر می‌رود و با او زندگی می‌کند، نه با نقش.» این تعریف در عین کوتاهی، تمام ویژگی‌های نمایش سیاه‌بازی را به خواننده می‌شناساند.

نظریه نمایش سیاه‌بازی در شش فصل اصلی به مباحثی چون تبار‌شناسی سیاه‌بازی، خیر مقدم، پیش پرده خوانی، نمایش سیاه‌بازی، رقص در نمایش سیاه‌بازی و شیوه‌ها و شگرد‌های سیاه‌بازی به روشی کاملا ساختارمند می‌پردازد. در توصیف این کتاب باید گفت گرچه ساختار و قواعد این‌گونه نمایش تا پیش از آن هیچ‌گاه به صورت مدون موجود نبوده، اما تلاش نویسنده در جای جای این کتاب، استخراج ساخت‌ها و قواعد نانوشته این نمایش به شکلی هماهنگ با ویژگی‌های یک اثر پژوهشی بوده است.

در فصلی که تبار‌شناسی سیاه‌بازی نام گرفته، آیین‌های گوناگون نمایش ایرانی همچون میر نوروزی همراه ویژگی‌ها و جزئیات آنها و نیز شخصیت‌های این نمایش‌ها برای خواننده تشریح و معرفی می‌شود. در این بخش به نقش بنیاد‌های اندیشگانی در پدیدایی این آیین‌ها نیز توجه خاص می‌شود. در دیگر فصل‌ها نیز خواننده با خیر‌مقدم، خوشامدگویی، عناصر و انواع آن، پیش پرده خوانی، تصنیف و ویژگی‌های آن، شگرد‌های خاص پیش پرده‌خوانی، تیپ شناسی سیاه‌بازی و آرایه‌های ادبی به کار رفته در آن آشنا می‌شود.

برجستگی ویژه این کتاب آن است خواننده‌ای که آشنایی چندانی با نمایش سیاه‌بازی ندارد در می‌یابد سیاه‌بازی بر خلاف تصور عامه، لودگی نیست؛ بلکه مضحکه نشاندن و نقد نابسامانی‌های موجود در جامعه توسط فردی معمولی و خنداندن تماشاگر از رویکرد‌های این نمایش است. یکی دیگر از ویژگی‌های این کتاب، گستردگی طیف مخاطبان آن است به شکلی که هم مخاطبان ناآشنا، اما علاقه‌مند به سیاه‌بازی و هم مخاطبان متخصص را در بر می‌گیرد و از این منظر سهل ممتنع است.

در پایان باید به این موضوع اشاره کرد که در حوزه نمایش سیاه‌بازی، آثار انگشت‌شماری موجود است و کتاب نظریه نمایش سیاه‌بازی یکی از این معدود آثار است که می‌کوشد با زبانی ساده و همه فهم و در عین حال تحلیلی، تمامی عناصر و اجزای این‌گونه با ارزش نمایش را در روزگاری که این‌گونه نمایش که در فراز و فرود زندگی مدرن به فراموشی سپرده شده به مخاطبان بشناساند. امید است با توجه به اقبال شایسته به این کتاب از سوی اهل فن که به چاپ دوم آن رسیده، در آینده نیز شاهد نشر آثار دیگری با همین موضوع از سوی این نویسنده باشیم که جای چنین کتاب‌هایی در پیشخوان کتابفروشی‌ها بشدت خالی است.

مهسا خلیلی

جام‌جم