هنر ‌دست بانوان ‌خطه سبلان

گلیم‌بافی

گلیم‌بافی یکی از دست‌بافته‌های سنتی استان است که به علت ارزانی قیمت و به دلیل زیبایی و سادگی نقوش از اهمیت خاصی برخوردار است. قدیمی‌ترین نمونه به دست آمده مربوط به دوره اشکانیان است. تارهای گلیم از نخ پنبه‌ای پرتاب و پود آن از پشم‌های الوان و گاه ابریشم است. روش بافت گلیم به این صورت است که در مرحله اول دار را با نخ پنبه‌ای پرتاب‌کشی کرده و سپس شروع به بافت می‌کنند.

بافت گلیم دراکثر نقاط استان رواج دارد و از روی نقش و رنگ‌آمیزی آن، می‌توان محل تولید را حدس زد. انواع رنگ‌های زیبا زنده و شاد در بافت گلیم به‌کار می‌رود و از پشم‌های الوان و گاه از ابریشم در ضخامت‌های مختلف برای بافت گلیم استفاده می‌گردد. گاه از ابریشم نیز برای بافت گلیم استفاده می‌شود. نقوش گلیم به‌طور معمول هندسی است و در هر شهرستان به نقوش مرسوم، طرح خاصی را می‌بافند. بافت گلیم و مصرف آن‌چنان با زندگی عشایر عجین شده که از گلیم غیر از زیرانداز، محصولات دیگری چون انواع کیسه‌ها و خورجین‌ها، رختخواب پیچ، جل اسب و گاه تزئین دیوارهای عشایر و وسایلی چون زیرانداز (گلیمچه، مسند، کناره و پلاس)، سجاده، سفره، روکرسی، خورجین، چنته، جوال، نمکدان، جل اسب، مفرش و نو تهیه می‌کنند و هر دو روی آن قابل استفاده است.

جاجیم‌بافی

جاجیم دست‌بافته‌ای است که معمولا دارای طرح‌های راه راه، لوزی و رنگ‌های زیبایی بوده و در قدیم روی کرسی می‌انداخته‌اند. از آنجا که در گذشته برای پیچیدن رختخواب و به اصطلاح جا از این دست‌بافته استفاده می‌کردند، به آن «جای جمع» می‌گفته‌اند که به مرور زمان و برای راحتی تلفظ به آن جاجیم گفته‌اند. تارهای جاجیم از پشم‌های رنگارنگ با نمره 10 دولای مرینوس بوده و البته گاهی از ابریشم‌های رنگارنگ نیز به عنوان تار استفاده می‌شود. پود را به دلیل این که دیده نمی‌شود از نخ پنبه‌ای خاکستری یا مشکی با نمره 20 شش لا انتخاب می‌کنند.

روش کار به این صورت است که ابتدا چله موردنظر را در محوطه باز کشیده (دراز می‌کنند)، سپس بوسیله تیرک وسط چله را سرپا کرده و تعدادی از تارها را جدا نموده، آنگاه شروع به بافت می‌کنند. معمولا جاجیم را به طول 10 تا 15 متر و عرض 15 تا 25 سانتیمتر می‌بافند. پس از پایان بافت با بریدن و پهلوی هم دوختن قطعات اقدام به تهیه ابعاد موردنظر می‌کنند. در اکثر نقاط روستایی استان بافت جاجیم مرسوم است با این تفاوت که در نقاط مختلف، ترکیب رنگی یا ظرافت نخ و نقوش، طرح‌های مختلفی را ایجاد می‌کند. نقوش رایج عبارتند از: گل سیب، گچی دیرناخی (ناخن بز)، سیرگا (گوشواره)، قرقره، بلی باقالی، جولما، بادامی، اوزوک گاشی (نگین انگشتر)، همیان و... . ولی لازم به ذکر است بالاترین حجم تولید مربوط به عشایر اردبیل، خلخال، مشکین‌شهر، پارس‌آباد مغان، نمین، کوثر و بیله‌سوار است. موارد مصرفی چون زیرانداز، سجاده، پادری، رومیزی، روتختی، رویه کرسی و رویه مبل دارد و در کارهای تکمیلی همراه چرم مورد استفاده قرار می‌گیرد.

پلاس بافی

در برخی از نقاط روستایی استان دست‌بافته‌ای به نام پلاس بافته می‌شود. پلاس از نظر ظاهری به گلیم درشت‌بافت شباهت دارد و روش بافت آن شبیه گلیم است .به طور عمده ابعادی حدود 250 در 350 سانتیمتر دارد. معمولا برای تولید آن از نخ پنبه‌ای نمره 2 برای تار و نخ نمره 5 برای پود در رنگ‌های مختلف استفاده می‌شود. گاه به‌جای نخ پود از نوارهای باریک پارچه‌ای که از لباس‌های مستعمل بریده شده استفاده می‌کنند و به عنوان زیراندازی کم‌بها مورد مصرف دارد. گاه برای بافت از پشم استفاده می‌کنند که در آن صورت عایق رطوبت بوده و برای زمین‌های مرطوب مناسب است. معمولا بافت یک قطعه پلاس، حدود دو روز طول می‌کشد. موارد مصرف آن بجز زیرانداز، کیف، سجاده، خورجین و... نیز است.

اجاق قراقی

در استان اردبیل، عشایر دشت مغان نوعی پارچه دستبافت تمام پشمی می‌بافند که به لهجه محلی اجاق قراقی نامیده می‌شود. وجه تسمیه نامگذاری به این علت بوده که در جلوی اجاق و زیر منقل از آن استفاده می‌کنند و نوعی حفاظ برای در امان بودن فرش یا زیراندازهای دیگر از شراره‌های آتش است. به اصطلاح محلی نوعی قراق برای اجاق است. نقوش اجاق قراقی هندسی و ذهنی و از لحاظ شیوه بافت و شکل ظاهری کاملا شبیه جاجیم است و مصرف محلی دارد. اجاق قراقی‌های قدیمی نعلی شکل بود، ولی امروزه برای راحتی آن را مستطیل شکل می‌بافند.

خورجین‌بافی

خورجین بافته‌ای است که در اکثر مناطق روستایی و جوامع عشایری با نقوش هندسی تولید می‌شود. مواد اولیه آن از پشم‌های رنگی، نخ پنبه‌ای و گاه موی بز است که موارد مصرفی نظیر حمل و نقل پشت دوچرخه و موتور یا چهارپایان دارد.

عرض این دست‌بافته بین 30تا 90 سانتی‌متر بوده و بصورت قواره‌ای بافته می‌شود. خورجین‌هایی که در استان اردبیل بافته می‌شوند از کیفیت و زیبایی بیشتری برخوردار هستند و عمدتا در مناطق روستایی و عشایری استان اردبیل تولید و عرضه می‌شود.

چیق‌بافی

چیق به دیواره چادر و زیستگاه عشایر ائل سون اردبیل گفته می‌شود. چیق هم زیباست و هم از ورود گرما، سرما، خاک و باد جلوگیری می‌کند و این به آن علت است که نی‌ها توخالی هستند و در نتیجه به‌عنوان عایق عمل می‌کنند. در مواقع بارندگی یا سرما، رطوبت باعث ازدیاد حجم نی‌ها و چسبیدن آنها به یکدیگر شده و از ورود سرما یا باران جلوگیری می‌کند. در موقع گرما و خشکی هوا، نی‌ها انقباض پیدا کرده و راه را برای تردد هوا باز می‌گذارند. از آنجا که عشایر همواره چادرنشین بوده‌اند و چیق دیواره چادر آنها محسوب می‌شود می‌توان تاریخ آن را با تاریخ چادرنشینی مقایسه کرد.

زیرانداز نمدی

یکی از صنایع دستی سنتی و زیبای استان اردبیل نمد نام دارد. نمد زیراندازی است که بدون استفاده از دار تهیه می‌شود. برای تهیه آن عمل بافت صورت نمی‌پذیرد، بلکه با استفاده از دو خاصیت پشم (جعد یابی و پوسته‌ای شدن) تولید می‌شود و با ایجاد فشار (مالیدن) و رطوبت و حرارت و در نتیجه درهم‌رفتگی الیاف پشم، نمد تولید می‌شود.

مواد اولیه مورد استفاده در نمد فقط پشم بهاره گوسفند با الیاف بلند در رنگ‌های مختلف است، البته گاهی می‌توان کمی صابون و زرده تخم‌مرغ را جزو مواد مصرفی در تولید نمد محسوب کرد. ابزار کار نمدمالان معمولا پارچه کرباس برای بستن نمد است و ابزار خاصی ندارد و زحمت و حوصله و کار طاقت‌فرسای هنرمند است که باعث به‌وجود آمدن نمد می‌شود. تولید نمد معمولا یک‌روزه انجام می‌گیرد. نکته جالب توجه آن است که برای تهیه یک نمد دو در سه متر همان مقدار پشم موردنیاز است که در تولید قالی به همین ابعاد موردنیاز است.

فقط مدت زمان تولید نمد (یک روز) باعث می‌شود که نمد بسیار ارزان‌تر از قالی به فروش برسد. نحوه تولید بطور خلاصه به این صورت که ابتدا نقش را روی پارچه کرباس با استفاده از پشم‌های رنگی (خودرنگ) طراحی کرده، سپس پشم‌های حلاجی شده را روی کل سطح موردنظر قرار می‌دهند و با پیچیدن کرباس و مالیدن آن و پاشیدن آب جوش نمد را تولید می‌کنند. نمدمالی در شهرستان مشکین‌شهر رایج است.