فضای مجازی؛ فرصت یا تهدید؟!

به عبارت دیگر، مثبت‌ها در زیر سایه منفی‌ها قرار گرفته و یکسره مغفول می‌ماند. شوربختانه این قاعده در کشور ما درباره فضای مجازی مصداق دارد و آثار منفی این پدیده نوظهور، اما نافذ، چنان گل‌درشت و پررنگ شده که دستاوردها و کارکردهای آن را از چشم انداخته و به حاشیه رانده است.

در حالی که در دنیا به فضای مجازی به عنوان یک بستر و فرصت برای ارائه خدمات اطلاع‌رسانی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی نگریسته می‌شود و حتی کارکردهای مثبت سیاسی هم برای آن قائل شده‌اند، اما در کشور ما بیشتر مفاهیم و عباراتی بر حول محورهایی همچون خلق شایعه، کلاهبرداری، مزاحمت‌های ناموسی، تولید محتوا و داده‌های غیراخلاقی را در اذهان متبادر می‌سازد.

صفحات حوادث رسانه‌های رسمی از جمله مطبوعات، خبرگزاری‌ها و سایت‌های خبری پر است از ماجراهای شیادی و سوء‌استفاده‌های مالی و عاطفی‌ای که در فضای مجازی صورت گرفته و به تبع آن، هشدار پشت هشدار که مراقب این فضا و بستر باشید که بلاخیز است و منبع و بستر شرارت و بی‌اخلاقی.

توانمندسازی فضای مجازی

اگر تعارف را به کناری نهیم و قرار را بر صراحت مدار کنیم، به سیاق مسبوق و مالوف در برخورد با هر پدیده نوظهور به‌خصوص از نوع رسانه‌ای‌اش، در مواجهه با فضای مجازی هم دچار افراط و تفریط شده و چشمان را روی واقعیت‌ها بسته و یک گارد و جبهه‌گیری گنگ و نامفهوم را سرلوحه کار خود قرار داده‌ایم. به تعبیری دیگر، فقط تبعات سوء و منفی این فضا را در بوق کرده و جار زده‌ایم و اصولا یک تهدید است در دید و بینش افراد جامعه به‌طور اعم و مسئولان و دست‌اندرکاران به شکل اخص. تا به امروز بیشتر سخن و گفته‌ها از تبعات و آثار منفی فضای مجازی بوده تا برکات و کارکردهای مثبتش. مخلص کلام این‌که تا این‌جای کار به فضای مجازی، مختصات، ویژگی‌ها و کارکردهایش بیشتر به چشم تهدید نگاه شده است تا فرصت.

یک استاد و مدرس ارتباطات معتقد است که فضای مجازی را باید به عنوان یک فرصت نگاه کرد نه چالش؛ از آنجا که ظرفیت‌های آن می‌تواند در همه ابعاد در خدمت توسعه قرار گیرد. دکتر منصور ساعی برای فضای مجازی و رسانه‌های اجتماعی، ویژگی و شاخصه توانمندسازی قائل می‌شود و می‌گوید: این توانمندسازی به‌خصوص در جوامعی که در عرصه جهانی به حاشیه رانده شده‌اند یا به لحاظ جغرافیایی پراکنده هستند نمود بیشتری دارد و می‌تواند کمک کند به مشارکت دادن این جوامع در فرآیند توسعه بین‌المللی.

برخورداری کاربر از سواد رسانه‌ای

استاد دانشگاه علامه طباطبایی تاکید می‌کند: البته استفاده از فضای مجازی یک شرط دارد و آن‌ هم برخورداری کاربر از یک سواد رسانه‌ای یا توانش ارتباطی مناسب است. او باید بداند که هدف یا اهدافش از انتخاب و ورود به یک رسانه چیست. اصولا این رسانه چه کمکی به او در زندگی فردی و اجتماعی‌اش خواهد کرد. بهترین راهکار استفاده از فضای مجازی برخورداری از سواد رسانه‌ای است، به این معنا که کاربر فضا را بشناسد و از کارکردهایش مطلع باشد. پس از کسب این مهارت می‌توان با دید باز به سراغ فضای مجازی و مختصاتش رفت.

به باور دکتر ساعی، از میان کارکردهای مثبت فضای مجازی، مهم‌ترین و برجسته‌ترین‌اش کمک به افزایش مشارکت اجتماعی کاربر و تبدیل او به یک شهروند فعال است.

پرورش یک شهروند فعال

این مدرس ارتباطات تصریح می‌کند: رسانه‌های جدید و نوظهور با دگرگون کردن مکان و زمان و برداشتن یا کوتاه کردن فاصله‌ها توانسته‌اند بهترین بستر را برای افزایش مشارکت اجتماعی و پرورش یک شهروند فعال فراهم آورند.

اگر گمشده رسانه‌های جمعی رسمی را مشارکت مخاطب بدانیم، رسانه‌های مجازی در این زمینه موفق هستند و از این طریق می‌توانند کمک کنند که کاربر به یک عنصر مفید و کارآمد در جامعه و مناسبت‌هایش تبدیل شود.

دکتر ساعی در واکنش به این پرسش که سواد رسانه‌ای چگونه و از طریق چه افراد یا نهادهایی باید به کاربران آموزش داده شود، می‌گوید: مقوله سواد رسانه‌ای از قدمت چندانی برخوردار نیست، اما در کشورهای پیشرفته از مدرسه و سنین پایین شروع می‌کنند. به کودکان می‌آموزند که با رسانه در هر شکل و فرمش چگونه برخورد کنند. در مدارس ما هم باید از همان ابتدا بچه‌ها را با انواع رسانه و محتوای آن آشنا کنند. نگاه قهری و انکاری بی‌فایده است و فقط باعث مغفول ماندن کارکردهای آموزشی، اجتماعی و اقتصادی رسانه‌های جدید می‌شود.

اختصاص بخشی از کتاب‌های درسی به فضای مجازی

فضای مجازی کارکردهای مثبتی دارد که برخی از آنها بیش و کم و به آرامی در کشور ما هم قابل رویت و مشاهده است. اما چه باید کرد که کاربران ایرانی هم به سراغ این کارکردهای مثبت رفته و دور حاشیه‌های کاذب و دارای عوارض سوء آن را خط بکشند؟

دکتر حوریه دهقان‌شاد هم آموزش سواد رسانه‌ای را مورد توجه قرار می‌دهد و می‌گوید: همه چیز به فرهنگ استفاده از رسانه در جامعه باز می‌گردد. این مهم نه‌تنها در مورد فضای مجازی که درباره همه رسانه‌ها مصداق دارد. فرهنگ استفاده از فضای مجازی را از زمان کودکی باید آموزش داد. در سال‌های اخیر خیلی کم در حوزه آموزش و پرورش کشور به فضای مجازی پرداخته شده است. باید بخشی از کتاب‌ها و آموزش‌های درسی را به فضای مجازی اختصاص داد. این روزها نوجوانان پرتعدادترین مخاطبان فضای مجازی هستند و در معرض انواع و اقسام خطرات قرار دارند. البته باید این آموزش‌ها را به افراد بزرگسال جامعه هم منتقل کرد.

این استاد ارتباطات با تاکید بر این موضوع که فرهنگ استفاده از فضای مجازی در کشور مشکل دارد، ادامه می‌دهد: رسانه‌های رسمی کشور از جمله تلویزیون و مطبوعات هم باید به حوزه آموزش ورود کنند. برخوردهای قهری آزمون خود را پس داده و نشان داده‌اند که بی‌اثر است. البته می‌توان با وضع قوانین برای خالقان محتواهای غیرقانونی و ضداخلاق، با بداخلاقی‌ها مقابله کرد اما اولویت با آموزش رسانه‌ای است.

دسترسی سریع به اطلاعات مهم‌ترین مزیت

دکتر دهقان‌‌شاد دسترسی سریع به اطلاعات را مهم‌ترین مزیت فضای مجازی برمی‌شمرد و اظهار می‌کند: فضای مجازی از ملزومات زندگی بشر امروز است. در طول تاریخ در برابر هر رسانه جدیدی که وارد کشور شده، مقاومت صورت گرفته است. معمولا آن‌قدر این مقاومت را ادامه داده و از در انکار وارد شده‌ایم که کار از کار گذشته است. در مورد فضای مجازی هم این اتفاق افتاده و راهکار مناسبی برای مواجهه با آن ارائه نشده است. این مساله ربطی به حکومت و دولت هم ندارد؛ بک فرهنگ تاریخی است که همیشه در جامعه وجود داشته و در برابر هر تازه واردی مقاومت شده است.

وی فضای مجازی را یک فرصت ذکر و تصریح می‌کند: این فضا امکانات و قابلیت‌هایی دارد که می‌شود برای رفع نیازها از آنها استفاده کرد. بیشترین مشکل با این فضا هم به مدیریت بهره‌گیری از آن بازمی‌گردد که فقدانش در حال حاضر بیشترین خطر را متوجه خانواده‌ها، کودکان و نوجوانان کرده است. اگر بتوان فضای مجازی به درستی مدیریت کرد فواید و کارکردهای مثبت فراوانی دارد.

محسن محمدی - رادیو و تلویزیون