یلدا؛ جشنی مردمی

یلدا واژه آرامی است که به معنی زادن است که با واژه‌هایی مانند ولادت و تولد در زبان تازی هم ریشه است. این جشن را از آن روی بدان نامیده اند که جشن زادن مهر بوده است.

مهر هم نام دین‌آوری ایرانی است که در زمان اشکانیان سربرآورد و آیینی نو در ایران گسترد. این آیین به شیوه‌ای شگفت از مرزهای ایران فراتر رفت، در زمانی بسیار کوتاه آیین فراگیر و همگانی در قلمرو جهان شاهی روم شد.

به‌گونه‌ای که تا پادشاهان روم هم به این آیین گرویدند. هنگامی که آیین ترسایی در روم گسترش یافت یکی از پادشاهان روم به نام یولیانیوس دیگر بار به آیین مهر بازگشت.

از این روی پدران کلیسا او را آپوستاتا نامیدند که به معنی دین باخته یا مرتد است. آیین مهر یا مهرپرستی یا میترائیسم با گرامیداشت خورشید پیوندی ژرف داشته است.

از این روی مهر را با خورشید یکی دانسته‌اند. از همین روی است که در زبان پارسی، مهر به معنی خورشید هم هست.

شب یلدا درازترین شب سال است و نیاز به دمیدن خورشید و دیدن آن در این شب بیش از هر زمان دیگر است.

از همین روی خوانی آیینی، ایرانیان می‌گستردند و هنوز نیز می‌گسترند تا بر گرد آن بنشینند و این شب را تا دمیدن خورشید زنده بدارند و به روز برسانند. این جشن، جشنی مردمی بوده است و مانند دیگر جشن‌های ایرانی همچون نوروز، سده و مهرگان جشنی دولتی و حکومتی شمرده نمی‌شده است.

از همین روی جشن یلدا در پهنه پارسی بازتابی نیافته است. تنها، چونان نشانه‌ای برترین از درازی و تیرگی از آن سخن رفته است. برای نمونه زلف یار را غزل سرایان ایرانی در این دو ویژگی (درازی و تیرگی) به شب یلدا مانند کرده‌اند.

دکتر میرجلال‌الدین کزازی - استاد دانشگاه و پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی