بزاق دهان؛ کلید تازه تشخیص دیابت

سهولت تشخیص دیابت

با توجه به گسترش میزان شیوع این بیماری در سطح دنیا، کنترل دیابت و عوارض حاد و مزمن این بیماری مستلزم صرف هزینه‌های قابل‌توجهی است که تامین بخشی از این هزینه‌ها به‌عهده مردم و تامین بخش دیگری از هزینه‌ها بر دوش سیستم بهداشتی و درمانی جامعه است. در الگوهایی که با هدف ارزیابی سلامت افراد در دنیا ارائه شده است توصیه می‌شود افرادی که بیش از 45 سال دارند، هر سه سال یکبار آزمایش قند خون انجام دهند. البته استثناهایی نیز وجود دارد. افرادی که وزن بالا دارند یا به فشارخون بالا مبتلا هستند و همچنین زنان باردار که به افزایش قند خون و دیابت بارداری مبتلا شده‌اند، باید حتی در سنین کمتر و با فاصله‌های زمانی کوتاه‌تر آزمایش قند خون را انجام دهند تا از نظر میزان قند خون زیرنظر باشند.

شناسایی قند خون بالا اقدامی به‌موقع به‌منظور شناسایی افراد مبتلا به دیابت پنهان و به حداقل رساندن عوارض و نشانه‌های این بیماری است. با توجه به این موضوع بسیاری از محققانی که در حوزه تجهیزات پزشکی فعالیت می‌کنند با هدف سهولت اندازه‌گیری قند خون برای افراد، ابزارهایی را طراحی کرده‌اند. یکی از این ابزارها که مبتنی بر روش‌های زیستی است، می‌تواند غلظت گلوکز را در بزاق انسان اندازه‌گیری کند. به این ترتیب افراد با در اختیار داشتن این ابزار به نمونه‌گیری از خون برای اندازه‌گیری میزان گلوکز نیازی ندارند. بررسی‌ها و آزمایش‌های انجام شده توسط دانشمندان حاکی است که براساس این روش میزان گلوکز به روشی مشابه اندازه‌گیری گلوکز در قند خون، سنجیده می‌شود.

در کشور ما نیز تحقیقات مشابهی با هدف ساخت ابزاری برای تشخیص دیابت با استفاده از اندازه‌گیری میزان گلوکز بزاق از سوی محققان مرکز الکتروشیمی دانشگاه تهران انجام شده است.

دکتر فرنوش فریدبد، استادیار دانشکده شیمی دانشگاه تهران و مجری این طرح تحقیقاتی درباره نخستین دستگاه تشخیص دیابت که بر مبنای اندازه‌گیری میزان گلوکز بزاق در این مرکز طراحی و ساخته شده در گفت‌وگو با جام‌جم می‌گوید: اندازه‌گیری میزان قند خون در افرادی که آزمایش‌های تشخیصی سالانه را انجام می‌دهند ـ به عبارتی غربالگری بیماران دیابتی ـ اهمیت بسیاری دارد و در حقیقت تنها راهکار تشخیصی برای افراد مبتلا به دیابت است. بر این اساس می‌توان گفت اندازه‌گیری میزان قند خون یکی از راه‌های اصلی برای تشخیص بیماری دیابت است. دستگاهی که برای تشخیص دیابت از طریق اندازه‌گیری میزان گلوکز بزاق طراحی و ساخته شده است، می‌تواند روش مناسبی برای تشخیص این بیماری در افرادی باشد که در ظاهر هیچ اثر و نشانه‌ای از این بیماری در آنها یافت نمی‌شود و در آستانه این بیماری قرار دارند. یکی از ویژگی‌های متمایز این روش در مقایسه با روش‌های تشخیصی دیگر، غیرتهاجمی و کم هزینه بودن این روش تشخیصی است.

کاهش محدودیت‌ها

اگرچه پیش از این خبرهایی مبنی بر انجام تحقیقات درباره روشی مشابه در دانشگاه‌های دیگر در سطح دنیا عنوان شده بود، اما به گفته مجری این طرح، دستگاه تشخیص دیابت با اندازه‌گیری میزان گلوکز بزاق برای نخستین‌بار در دنیا توسط محققان مرکز عالی الکتروشیمی دانشگاه تهران طراحی و ساخته شده است. بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد نتیجه تست‌های انجام شده با این دستگاه با تست‌ها و روش‌های آنالیزی که برای سنجش قند خون استفاده می‌شود، کاربرد دارد. با این تفاوت که دستگاه اندازه‌گیری قند بزاق، در مقایسه روشی بسیار ارزانقیمت، بدون درد و به مراتب ساده‌تر است که موجب می‌شود حتی افرادی که در این زمینه تجربه و تخصص نداشته باشند نیز بتوانند به سهولت از آن استفاده کنند.

همکاری محققان رشته‌های مختلف

دکتر فریدبد درباره این دستگاه این طور توضیح می‌دهد: این دستگاه در دو مدل ساخته شده است. تفاوت مدل کوچک با مدل رومیزی در این است که در مدل کوچک دستگاه اندازه‌گیری قند بزاق، صفحه کلید حذف شده است. این دستگاه به‌گونه‌ای طراحی شده است که کنترل‌های لازم از طریق ریزپردازنده کوچک برنامه‌ریزی شده برای دستگاه انجام می‌شود و به این ترتیب دستگاه می‌تواند به‌طور خودکار میزان قند خون را اندازه‌گیری کند. با توجه به این‌که بیماری دیابت در دنیا در حال گسترش است و کنترل این بیماری بار مالی سنگینی را برای افراد و جوامع همراه دارد، دستگاه‌ها و ابزارهای مختلفی را به منظور بهینه‌سازی نتایج به‌دست آمده از آنالیزهای انجام شده و همچنین بهبود عملکرد دستگاه در یک دوره زمانی 5/2 ساله انجام داده‌ایم که نتیجه آن به ساخت ابزاری با این ویژگی‌ها و مشخصات منجر شده است.

به گفته دکتر فریدبد، برای سنجش کارایی و عملکرد دستگاه اندازه‌گیری قند بزاق در سه مرحله تست‌ها و آزمایش‌های لازم انجام شده است. دانش فنی ساخت این دستگاه به‌طور کامل در انحصار مرکز عالی الکتروشیمی دانشکده شیمی دانشگاه تهران است و تخصص‌های مختلف از شیمی تجزیه و مهندسی الکترونیک‌ تا رایانه و طراحی صنعتی در طراحی این دستگاه همکاری داشته‌اند. در حقیقت تا رسیدن به این مرحله مراحل مختلفی پشت‌سر گذاشته شده است. برای مثال برای کالیبره و در حقیقت تنظیم دستگاه اندازه‌گیری قند بزاق در شرایط مختلف آزمایشگاهی، مداری الکترونیکی برای نمونه رومیزی این دستگاه طراحی شده است یا این‌که صفحه کلیدهایی با عملکرد و شکل‌های مختلف طراحی شده تا در نهایت این دستگاه با مشخصات و ویژگی‌های کنونی نهایی شده است. به نظر می‌رسد با توجه به مشکلات و محدودیت‌های کنونی در زمینه تشخیص بیماری دیابت با استفاده از روش‌های آزمایشگاهی متداول و معمول، تولید دستگاهی برای اندازه‌گیری قند خون به روش کم هزینه ضروری است.

ارتباط قند خون موجود در بزاق با دیابت

دکتر فرنوش فریدبد، استادیار دانشکده شیمی دانشگاه تهران درباره امکان انجام آزمایش‌های مشابه اندازه‌گیری قند خون از طریق بزاق می‌گوید: اثر دیابت روی مایعات بیولوژیک مختلف بدن مانند بزاق موضوعی است که از سال‌ها پیش مورد توجه قرار گرفته و تاکنون مطالعات متعددی در این زمینه انجام شده است. براساس نتایج این تحقیقات امکان وجود ارتباط بین میزان قند خون موجود در بزاق و دیابت وجود داشت و بر همین اساس این ایده مطرح شد که می‌توان دستگاهی مجهز به یک سیستم حساس به گلوکز با حساسیت بسیار بالا طراحی کرد که بتوان با استفاده از آن به روشی غیرتهاجمی که کمترین مشکلات و پیامدها را برای بیمار به همراه داشته باشد میزان گلوکز را اندازه‌گیری کرد.

فرانک فراهانی‌جم

دانش