باستان‌شناسی اعتیادآور است

بیشتر باستان‌شناسان از این که تصور مردم از باستان‌شناسی چیزی شبیه عتیقه‌یابی و گنج یابی است، گله دارند. مردم وقتی می‌شنوند شما باستان‌شناس هستید چه واکنشی دارند؟

امروزه سطح آگاهی مردم درباره باستان‌شناسی خیلی بالا رفته و نیازی نیست کار یک باستان‌شناس را برای آنها شرح دهیم. حتی برخی می‌پرسند بر چه دوره‌ای کار می‌کنید؟ یعنی حتی می‌دانند باستان‌شناسی به صورت تخصصی به دوره‌های پیش‌ از تاریخ و تاریخی تقسیم‌بندی می‌شود. به نظرم با برنامه‌های مستندی که تلویزیون پخش می‌کند یا اشاراتی که در اخبار به کاوش‌های باستان‌شناسی می‌شود مردم نسبت به باستان‌شناسی علاقه پیدا کرده‌اند.

برخلاف گذشته که تصور می‌شد یک باستان‌شناس دنبال گنج و عتیقه است، امروز حتی مردم در دوره‌ای که فلزیاب رایج شده، می‌دانند این ابزار کار باستان‌شناس نیست و افرادی که از این وسیله استفاده می‌کنند، قاچاقچی اشیای تاریخی هستند.

دانشجویان باستان‌شناسی به شوخی این رشته را مهندسی اموات می‌خوانند. شما می‌دانید این اصطلاح چگونه بین آنها باب شده است؟

من نشنیده‌ام؛ اما کارگرانی که در کاوش‌های باستان‌شناسی با ما همکاری می‌کنند به ما مهندس می‌گویند؛ مثلا به من که دکتری باستان‌شناسی دارم می‌گویند آقای مهندس. تصور آنها از رابطه باستان‌شناس با زمین چیزی مانند رابطه مهندس با زمین است. فکر می‌کنم این اصطلاح میان دانشجویان باب شده باشد.

یعنی تصور کارگران از کار باستان‌شناسی چیزی شبیه ساخت و ساز ساختمان است؟

روز اول نمی‌دانند جریان چیست، ولی وقتی کم‌کم یاد می‌گیرند و با کار آشنا می‌شوند خیلی دقیق عمل می‌کنند و به کار علاقه‌مند می‌شوند.

میان آنها کسانی‌ هم هستند که به دنبال تحصیل در رشته باستان‌شناسی بروند؟

ما به دلیل این که باید این کارگران را بیمه کنیم، عموم این کارگران سنی بالای 30 سال دارند و به نوعی امکان تحصیل برایشان وجود ندارد.

تفاوت کار باستان‌شناس با تاریخ‌دان چیست؟

تاریخ‌‌دان با منابع و مآخذ مکتوب سر و کار دارد، ولی باستان‌شناس به پیش از تاریخ که خط هنوز به وجود نیامده بود نیز توجه دارد. برای همین مورخ روی اسناد کتبی کار می‌کند و باستان‌شناس با چند تکه سنگ و سفال می‌تواند یک بازسازی تقریبی از گذشته ارائه کند.

ظاهرا پدر و مادر شما می‌خواستند در پزشکی ادامه تحصیل بدهید، اما چه شد باستان‌شناس شدید؟

من در رشته طبیعی دیپلم گرفتم و خانواده می‌خواستند در رشته پزشکی ادامه تحصیل دهم. قرار شد به شیراز بروم و در دانشگاه شیراز کنکور پزشکی بدهم. ما سه نفر بودیم و یک ماشین گرفتیم تا از تخت‌جمشید بازدید کنیم. وقتی این ستون‌ها و سنگ‌ها را دیدم باورم نمی‌شد این کاخ را 2500 سال پیش ساخته باشند. این در ذهن من ماند. این شد که رفتم باستان‌شناسی خواندم. اولین کلاس ما با زنده‌یاد سیمین دانشور بود.

من چنان جذب صحبت‌های ایشان شدم که در انتخابم تردید نکردم. آن زمان به ماشین دکتر اقبال، رئیس وقت دانشگاه تهران حمله کردند و همین سبب شد دانشگاه تعطیل شود. من که چیزی از باستان‌شناسی نمی‌دانستم نزد استادم زنده‌یاد عزت‌الله نگهبان رفتم که در مارلیک حفاری می‌کرد.

او اگر چه اکراه داشت، ولی در نهایت راضی شد یک هفته مرا به مارلیک ببرد، اما من یک ماه آنجا ماندم و از همکاران دکتر نگهبان کار یاد می‌گرفتم. وقتی هم که به دانشگاه برگشتم دکتر نگهبان اجازه داد عصرها در موسسه باستان‌شناسی به عنوان کارآموز مشغول به کار شوم. پس از آن هم بورس فولبرایت گرفتم و برای تحصیل دکتری به مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو رفتم. همچنین در تپه زاغه با پروفسور دایسون، استاد انسان‌شناسی دانشگاه پنسیلوانیا آشنا شدم که او از من برای تحصیل در رشته انسان‌شناسی دعوت کرد.

به مرحوم عزت‌الله نگهبان اشاره کردید. چرا به او لقب پدر باستان‌شناسی ایران داده‌اند؟

پیش از او در رشته باستان‌شناسی بیشتر دروسی مانند تاریخ و هنر و فلسفه تدریس می‌شد. نگهبان که نخستین ایرانی دانش‌آموخته باستان‌شناسی از موسسه شرق‌شناسی شیکاگو بود وقتی به دانشگاه تهران آمد، در عراق کودتایی صورت گرفت که منجر به تعطیلی کار باستان‌شناسان آمریکایی شد که در بین‌النهرین کار می‌کردند. او از این فرصت بهره برد و آنها را به دانشگاه تهران دعوت کرد. با حضور این باستان‌شناسان در ایران، این رشته متحول شد.

نگهبان اصرار داشت باستان‌شناسی صرفا معماری و آثار تاریخی نیست، بلکه باید به پیش از تاریخ هم توجه کرد. همچنین او با تأسیس مؤسسه باستان‌شناسی امکان ادامه تحصیل در مقطع کارشناسی ارشد را برای دانشجویان فراهم آورد.

به نوجوانانی که به باستان‌شناسی علاقه‌مندند چه توصیه‌ای دارید؟

برای ادامه تحصیل در باستان‌شناسی و باستان‌شناس شدن یک کشش درونی در آدم نیاز است؛ مثل آهن و آهن‌ربا. نمی‌دانم باستان‌شناسی آهن‌رباست یا خود فرد؛ ولی شخص باید با این رشته مأنوس شود. با این همه، من همیشه سر کلاس می‌گفتم باستان‌شناسی اعتیادآور است. یعنی کسی که وارد باستان‌شناسی می‌شود و مدتی در این رشته فعالیت می‌کند به سختی می‌تواند تغییر رشته دهد و سراغ کار دیگری برود.

کمیل انتظاری

فرهنگ و هنر