سوگواری با «سنج و دمام»

موسیقی مذهبی ایران نیز ریشه در مذاهب اولیه آریاییان کهن دارد. با ظهور زرتشت، نیایش به درگاه خدا مثل آواز و سرودخوانی مورد توجه و تکامل خاصی قرار گرفت.

اما متداول شدن موسیقی سوگواری با صبغه و لعاب اسلامی در ایران و عزاداری شیعیان برای امامان و شهدای کربلا به زمان آل‌بویه برمی‌گردد.

گویند معزالدوله احمد ابن‌بویه در دهه اول محرم امر کرد تمام بازارهای بغداد را ببندند و مردم لباس عزا بپوشند و به تعزیه سیدالشهدا بپردازند.بعد از آن، هر ساله تا انقراض دولت دیالمه، شیعیان در دهه اول محرم در جمیع بلاد، رسم تعزیه به جا می‌آوردند و این رسم در بغداد تا اوایل سلطنت طغرل سلجوقی برقرار بود.

اما موسیقی سوگواری در ایران با برتخت نشستن شاه اسماعیل، بنیانگذار سلسله صفوی و پذیرش مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی کشور، مورد توجه ببیشتری قرار گرفت و موسیقی سوگواری در بوشهر نیز به قدمت حضور دیلمیان در این منطقه، یعنی حدود هزار سال پیش برمی‌گردد.

موسیقی سوگواری در بوشهر از نظر تنوع و کثرت ملودی، بخش اعظم موسیقی این منطقه را دربرمی‌گیرد.

این نوع موسیقی از نظر تعلق ملودی و مضمون با آیین‌های شیعی پیوند یافته و به همین جهت نیز در میان مردم بوشهر که دارای اعتقاداتی مذهبی هستند از اهمیت بیشتری برخوردار است.

ذکرخوانی، جنبه اخباری دارد

در بوشهر هم مانند اغلب مناطق ایران، از دیرباز برای گردآمدن مردم در محافل روضه‌خوانی، اشعاری را با نوای خاص سرمی‌دهند که به آن ذکر می‌گویند.

«ذکرخوانی» بعد از مراسم «سنج و دمام»، دومین آیینی است که حکم اعلام و آغاز مراسم مذهبی را دارد.

ذکر را در روزها و شب‌های عزاداری ائمه(ع) برای احیای یاد و نام آنها، به‌ویژه زنده نگهداشتن حادثه کربلا می‌خوانند و هرگاه مجلس روضه‌خوانی و عزاداری برپامی‌شود، نوای ذکر را نیز لازمه این مجالس می‌دانند.

خوانندگان این نوا «ذاکر» نامیده می‌شوند. ذاکران برای اجرای ذکرخوانی معمولا روی پله اول منبر می‌نشینند.

آنان بر این عقیده‌اند که منبر، جایگاه پیامبر اسلام بوده به همین علت نیز به آن احترام ویژه می‌گذارند و پیش از نشستن بر منبرآن را می‌بوسند.

با شروع ذکرخوانی، کم‌کم جوان‌ها و اهل محل دور منبر جمع می‌شوند و گاهی نیز در جواب ذکر به همخوانی می‌پردازند که به این افراد«پامنبری» می‌گویند.

«پامنبری‌خوانی» از کهن‌ترین انواع نوحه است

البته در بندر بوشهر به نوحه‌خوانی خاصی که پس از ذکر شروع می‌شود هم «پامنبری» می‌گویند.

«پامنبری‌خوانی» یکی از کهن‌ترین انواع نوحه‌خوانی و عزاداری شیعیان در بوشهر است. پامنبری‌خوان هرشب، نوحه مخصوص عزاداری را با توجه به موقعیت آن شب برمی‌گزیند. نوحه‌های پامنبری، زیبا و با آهنگ‌های متنوع اجرا می‌شوند.

اشعار پامنبری به زبان فارسی بوده و اصطلاحات محلی کمتری به آن راه یافته است. در نوحه‌های پامنبری همواره از کلماتی مثل«خدا، ای خدا، ای وای، واویلا و...» استفاده می‌شود. این کلمات، جدا از نوعی دریغاگویی، در پیوند هجاهای شعر با میزان‌های موسیقی نیز موثرند.

روضه‌خوانی؛ مایه حفظ نواهای اصیل ایرانی

پس از پایان ذکر و پامنبری، روضه‌خوانی شروع می‌شود. بیشتر پژوهشگران، روضه‌خوانی یا مرثیه‌خوانی را یکی از اولین شیوه‌های عزاداری می‌دانند که به صورت انفرادی در راستای بزرگداشت امام حسین(ع) و شهیدان کربلا اجرا می‌شود.

معنای لغوی«روضه» به معنی باغ است و چون مرثیه‌خوان‌ها بیشتر از کتاب «روضه‌الشهدا» می‌خواندند این سبک خواندن و عزاداری بر رثای سالار شهیدان به روضه‌خوانی معروف شد.

روضه‌خوانان در بوشهر، کار خود را با اجرای آوازی حزین، معروف به «حاجیونی» از زیرمجموعه‌های شروه‌خوانی آغاز می‌کنند.

از آنجا که روضه‌خوانی از دیرباز بر اساس مقام‌های ایرانی و موسیقی نواحی مناطق خوانده می‌شده، بی‌گمان در حفظ و نگهداری نواهای اصیل مناطق تاثیرگذار بوده است.

و اما بوشهری‌ها معمولا رسم سنج و دمام را لازمه مراسم سینه‌زنی می‌دانند و درگذشته نیز این مراسم را پیش از انجام بیشتر مراسم مذهبی چون تعزیه، روضه‌خوانی، پامنبری و حتی شام غریبان اجرا می‌کرده‌اند تا جایی که اجرای این مراسم به منزله خبری برای شروع بیشتر مراسم سوگواری بوده است.

این مراسم که اجرای موسیقی، قسمت اصلی آن را تشکیل می‌دهد از زمانی که سازها از قلندرخانه مسجد بیرون آورده می‌شود آغاز و تا هنگامی که رهبر گروه در پایان اجرای قطعه، سازها را کنترل نکرده و آنها را در جایی مشخص نگذارد پایان نمی‌یابد.

اولین‌بار سازهای سنج و دمام از آفریقا به این منطقه آورده شده است.اما امروز، بیشتر بوشهری‌ها برای اجرای این مراسم، اهمیت ویژه‌ای قائل هستند و هر ساله برای نواختن آن، نذر و نیاز می‌کنند.

از مراسم روضه‌خوانی و ذکر و پامنبری که بگذریم، یکی از ویژگی‌های ممتاز در موسیقی سوگواری بوشهر، اجرای عزاداری و تعزیه زنانه است. بوشهر تنها استانی است که در آن زنان به شبیه‌خوانی می‌پردازند.

به هر حال اگر موسیقی سوگواری زن‌های بوشهری در عزاداری مذهبی را مورد بررسی و بررسی قرار دهیم به این نتیجه می‌رسیم که اجرای انواع موسیقی در عزاداری ویژه ماه محرم، در مقایسه با دیگر مناسبت‌های عزاداری، مهم‌تر و از تنوع بیشتری برخوردار است.

محسن شریفیان/ سرپرست گروه لیان و پژوهشگر موسیقی نواحی

قاب کوچک