شیوه بزرگان دین در عرصه گردشگری

اصطلاح گردشگری (به معنای توریسم) از سال‌های 1380 شمسی به بعد وارد ادبیات ایران شد. نخستین واژه‌ای که در مقابل کلمه توریسم در زبان فارسی به کار رفت، کلمه جهانگردی بود. پس از آن در سال‌های بعد از انقلاب مدتی واژه سیاحت به کار رفت. سرانجام واژه گردشگری جای خود را باز کرد و به عنوان معادل فارسی توریسم و سیاحت در زبان فارسی ماندگار شد.³

در آیات الهی سفارش و تأکید فراوانی در مورد گردش در زمین و سیر در آفاق و انفس وجود دارد. قرآن مجید با به‌کارگیری واژه «سیر» در شکل‌های مختلف به گردشگری و جهانگردی توجه ویژه‌ای کرده است. عبارت «سیر وا فی‌الارض» را می‌توان تعبیر قرآنی صنعت جهانگردی و توریسم دانست.

جایگاه و ارزش سیاحت و جهانگردی به دو صورت از قرآن استفاده می‌شود؛ اول این که نه تنها خداوند سیاحت و گردشگری را مباح و مشروع اعلام کرده، بلکه آثار و فواید فراوانی نیز برای آن برشمرده است و دوم این که گروهی از انسان‌ها به دلیل ترک سیاحت و گردشگری سرزنش و توبیخ شده‌اند.⁴

واژه سیاحت یکی از واژه‌های قرآنی در ارتباط با گردشگری است. این کلمه با واژه‌های مشابه‌ در چند جای قرآن آمده است. سیاحت از ریشه «ساح» به معنای گردشگر، مسافر، جهانگرد و حرکت همراه با آرامش و اندیشه است.⁵ قرآن کریم در ترسیم سیمای مؤمنان و چهره فرزانگان، ضمن اشاره به تکلیف‌های فردی و اجتماعی آنان، سائح بودن را یکی از ویژگی‌های این انسان‌ها بیان می‌کند.⁶ همچنین در سوره تحریم «سائحات» بودن را یکی از اوصاف زنان شایسته بیان کرده است:⁷

واژه «مسیح» نیز از «ساح» به معنای «رفت» گرفته شده است. درباره علت این نامگذاری بیان شده که آن حضرت در زمین راه می‌رفت و می‌گشت. زمانی که تاریکی شب همه‌جا را فرامی‌گرفت تا صبح به عبادت می‌ایستاد؛⁸ بنابراین مسیح به معنای سائح و گردشگر است و آن حضرت مصداق کامل و روشنی از گردشگران و جهانگردان دنیا به‌شمار می‌رود. امام صادق(ع) درباره این ویژگی حضرت عیسی(ع) می‌فرماید: «گردش کردن و مسافرت در بین شهرها و آبادی‌ها جزو شریعت عیسی(ع) به شمار می‌رفته است.»⁹

گردشگری در آیات قرآنی

در یک بررسی کلی، آیات مرتبط با گردشگری در سه دسته قرار می‌گیرند:¹⁰

دسته اول: آیاتی که ترک سیر و سیاحت را نکوهش کرده‌اند. این آیات بیشتر کافران و ستیزه‌گران با حق را مورد خطاب قرار می‌دهد.¹¹ این تعبیر در آیه 109 سوره یوسف، آیه 9 سوره روم، آیه 21 و 82 سوره غافر و آیه 10 سوره محمد(ص) نیز آمده است.

دسته دوم: آیاتی که فرمان به سیر و سفر می‌دهند. فرمان «سیرو فی الارض» شش مرتبه در قرآن آمده¹² و معنای آن مسافرت و گردش است.¹³

این آیات، نه‌تنها به سیر و سفر تشویق و ترغیب کرده، بلکه با به کار بردن فعل امرِ «سیروا» به آن تکلیف کرده است. این اوامر قرآنی همه مخاطبان، اعم از مؤمن و کافر، را شامل می‌شود و ضرورت و اهمیت آن را برای مسلمانان آشکار می‌سازد.

دسته سوم: آیاتی که در صدد بیان الگو و نمونه است. آیات الهی به برخی از انسان‌های برگزیده و امت‌های پیشین اشاره می‌کند که به سیر و سیاحت در زمین پرداخته‌اند. ذوالقرنین شخصیتی است که باید او را «قهرمان جهانگردی» نامید. داستان این شخصیت الهی از آیه 83 سوره کهف آغاز می‌شود و در ادامه از سفر او تا غروبگاه آفتاب پرده برمی‌دارد.¹⁴

براساس نظر علامه طباطبایی، ذوالقرنین همان کورش، از پادشاهان هخامنشی در فارس، است که چند سال پیش از میلاد مسیح(ع) می‌زیسته و امپراتوری ایران را بنا نهاده است. او میان دو مملکت فارس و ماد را جمع کرد و با فتح بابل به یهودیان اجازه داد تا به اورشلیم بازگردند. کورش پس از کمک در بنای هیکل سلیمان و تسخیر مصر به سمت یونان حرکت کرد و بر مردم آنجا نیز مسلط شد. ذوالقرنین در ادامه جهانگردی خود به طرف مغرب رهسپار شده و پس از آن، رو به سوی شرق نهاد و تا آخرین نقطه مشرق پیش رفت.¹⁵

سفرهای پیامبران در قرآن

نمونه دیگر قرآنی مربوط به ابراهیم(ع) است. برای ابراهیم(ع) افزون بر سفرهای پی در پی آن حضرت از فلسطین به مکه برای بردن هاجر و اسماعیل، سه مسافرت نقل کرده‌اند؛ مسافرت از زادگاهش به سوی شام، سفر از شام به سوی مصر و برگشت از مصر به شام. آیات 26 سوره عنکبوت و 71 سوره انبیاء به این مسافرت‌ها اشاره دارد.

مسافرت‌های موسی(ع) ماجراهای زیبایی دارد که خداوند در نهایت هنرمندی به آن پرداخته است.¹⁶ موسی(ع) در مصر به دنیا آمد و روحیه ستم‌ستیزی او باعث شد نخستین سفرش به مدائن صورت گیرد. دومین سفر موسی(ع) پس از ازدواج با دختر شعیب(ع) از مدائن به سوی مصر بود. او در همین سفر به پیامبری برگزیده شد و خداوند به موسی(ع) مأموریت داد همراه برادرش هارون مردم را از یوغ ستم فرعون نجات دهند. سومین سفر موسی(ع) همراه با بنی‌اسرائیل به سوی بیت‌المقدس بود که به قدرت خداوند دریا شکافته شد و موسی و همراهیان از آن گذشتند و فرعون با فرو رفتن در کام امواج به عذاب الهی گرفتار شد. چهارمین سفر موسی(ع) سفری سرنوشت‌ساز و پررمز و راز است که شباهتی کامل به گردشگری و جهانگردی دارد. در این سفر موسی(ع) به همراه خدمتگزارش، یوشع بن نون، برای دیدار و ملاقات با بنده شایسته خدا، حضرت خضر، به سوی مجمع البحرین حرکت کرد. موسی پس از ملاقات با خضر(ع) سفری را با او آغاز کرد. در لابه‌لای این سفر نکته‌ها و درس‌های فراوانی وجود دارد که در آخرین کتاب آسمانی به زیبایی بیان شده است.

از مجموع آیات پیش‌گفته به دست می‌آید که گردشگری و جهانگردی مورد توجه خداوند بلند مرتبه بوده است. خداوند در آخرین نامه خود به شیوه‌های مختلف مخاطبان خود را به گردش و سیر و سیاحت فراخوانده و آنان را به این مهم رهنمون کرده است.

حمید فلاحتی

پژوهشگر موسسه فرهنگی- هنری سبک زندگی آل یاسین

پانوشت‌ها:

1. رهنمایی، اوقات فراغت و گردشگری، ص19 2. ر.ک: همان، صص75ـ35 3. رهنمایی، اوقات فراغت و گردشگری، ص37 4. فاطر 44 5. فراهیدی، العین، ج3، ص272؛ ابن منظور، لسان العرب، ج2، ص494 6. توبه 112 7. تحریم 5 8. ابن منظور، لسان العرب، ج2، ص493 9. مجلسی، بحارالانوار، ج70، ص244 10. جهانگردی در فقه و تمدن اسلامی، صص 33ـ30 11. فاطر 44 12. آل‌عمران 137، انعام 11، نحل 36، نمل 69، عنکبوت 20 و روم 42 13.کاشانی، زبدة التفاسیر، ج2، ص365؛ حسینی‌شیرازی،تقریب‌القرآن،ج2،ص49 14. کهف 90 15. طباطبایی، المیزان، ج13، ص391 16. قصص 15ـ 12طه 35ـ9؛ کهف 83 ـ60.