تربیت دینی با سریال‌های مناسبتی

تاملی بر سریال‌هایی که در یک دهه اخیر از شبکه‌های مختلف سیما در معرض دید علاقه‌مندان آثار نمایشی قرار گرفته، موید این نکته است که این سریال‌ها معمولا بر سه محور و مدار می‌چرخد؛ دسته اول، عموما آثار طنزی است که فقط زمان داستان در ماه مبارک رمضان می‌گذرد، اما محتوای اثر و پیام آن ربطی به این ماه ندارد و آدم‌های قصه زندگی معمولی خود را سپری می‌کنند. دسته دوم سریال‌های رمضان، آثار ماورایی است که دهه 80 رونق داشت و خیر و شر را مقابل هم قرار می‌داد و بعد از اتفاقات و ماجراهایی برای شخصیت‌های داستان، این خیر بود که پیروز می‌شد و گروه سوم، آثار معناگراست که داستان‌های خاص و متناسب با مقتضیات و ویژگی‌های ماه رمضان را برای بیننده روایت می‌کند، اما با چاشنی درام و قصه‌پردازی.

این‌که آثار مناسبتی ماه رمضان در چه دسته و گروهی که ذکر شد، تولید شود یک بحث است، اما نکته مهم‌تر این است که این آثار چه روندی را باید طی کند تا تاثیرگذاری بیشتری داشته باشد.

ضعف تحقیق در آثار مناسبتی

سعید رحمانی، فیلمنامه‌نویس الزامات و مقدمات ساخت یک اثر مناسبتی را در وهله اول، دادن فرصت کافی به نویسنده برای تحقیق و مطالعه روی موضوع و سوژه سریال ذکر می‌کند و می‌گوید: نویسنده فیلمنامه باید فرصت کافی برای تحقیق جامع روی موضوع و حتی مناسبتی که قرار است اثر به بهانه آن تولید شود، داشته باشد تا همه اینها برایش به یک دغدغه تبدیل شده و در ذهنش رسوب کرده و در مرحله نگارش بر قلم و درام تحمیل شود. البته پیش‌شرط همه این مسائل آن است که نویسنده مقوله درام را بخوبی بشناسد و ا‌‌صول اولیه فیلمنامه‌نویسی را بداند.

فرصت برابر برای تولید بیشتر

نویسنده سریال گمگشته و وفا در پاسخ به این پرسش که آیا این فرصت به فیلمنامه‌نویسان داده می‌شود، تصریح کرد: به شکل عام نه. به همین دلیل هم تهیه‌کننده‌ها برای نگارش فیلمنامه‌های مناسبتی سراغ نویسندگانی که تجربه این کار را دارند، می‌روند. شیوه ایده‌آلی نیست، اما خطای کمتری در آن دیده می‌شود. در حالت عادی سراغ هر نویسنده‌ای که بروند باید یک فرصت حداقلی را برای تحقیق و مطالعه در اختیار او قرار دهند. این مدت زمان هم نمی‌تواند کمتر از سه ماه باشد. در غیر این صورت، مخاطب احساس می‌کند فقط از نمادها و نشانه‌ها به صورت سمبلیک استفاده شده تا کار شکل و شمایل مناسبتی پیدا کند. این آفت است که نماد و نشانه یک موضوع سفارشی به صورت سمبلیک و گل‌درشت خودش را نشان دهد. در این صورت مخاطب خیلی زود متوجه شده و اثر را پس می‌زند.

ضعف نویسندگان نه کارگردانان

وی با رد این موضوع که نویسندگان به‌ سبب حساسیت موضوع‌ کارهای مناسبتی کمتر در آنها ورود می‌کنند، اضافه کرد: اتفاقا نویسندگان ما جسور هستند و از چنین سوژه‌هایی استقبال می‌کنند. کمترین دلیل ضعف آثار مناسبتی به نویسندگان بازمی‌گردد. تعریف یک اثر دراماتیک تحریف‌پذیر نیست. این نوع آثار در مواجهه با مخاطب سه هدف را دنبال می‌کند؛ سرگرمی، افزایش آگاهی مخاطب و ارتقای سطح سلیقه او. با وجود عوض شدن جامعه مخاطب این اهداف تغییر نمی‌کند و فقط تغییر روش می‌دهد. هر سه این اهداف باید به یک میزان در یک اثر نمایشی لحاظ شود. اگر جنبه آگاهی‌‌بخشی آن زیاد شود، عملا به سوی شعاردهی می‌رود و دچار افت کیفیت خواهد شد. اگر هم فقط بالا بردن سطح سلیقه مخاطب در اولویت قرار گیرد به ساختارهای عجیب و غریب روی آورده و باعث مخاطب‌گریزی می‌شود. در حالت سوم هم اگر فقط به جنبه سرگرمی آن بدون اهمیت قائل‌شدن برای ارتقای آگاهی و سلیقه مخاطب توجه شود، باید به نازل‌ترین کارها متوسل شد تا بیننده بخندد. نباید در کارهای مناسبتی از عوامل مذهبی استفاده ابزاری کرد. بهره‌گیری از فاکتورهای مذهبی و اعتقادی اگر به شکل آگاهانه و همراه با تحقیق و در جهت بالا بردن سطح آگاهی مخاطب نباشد، گاهی تبدیل به یک آفت شده و بر ضد خود عمل می‌کند.

انحصاری وجود ندارد

تاملی بر آثار مناسبتی ماه رمضان مبین یک نکته است؛ این‌که اکثر این سریال‌ها را نویسندگانی معدود می‌نویسند، کارگردانانی خاص کارگردانی می‌کنند و تهیه‌کنندگانی شناخته ‌شده تهیه و تولید. در این میان شاید این نکته به اذهان متبادر شود که مبادا یک انحصار در زمینه ساخت آثار نمایشی مناسبتی وجود دارد و هر کسی را یارای ورود به این عرصه نیست.

رحمانی درباره این شبهات می‌گوید: انحصار وجود دارد، اما نه به شکل و مفهوم مرسومش. شاید یک رقابت آنچنانی میان عوامل سازنده این نوع سریال‌ها درنمی‌گیرد. اگر یک رقابت سالم باشد شاید نتیجه بهتری هم حاصل شود. معمولا چون در دقیقه 90 در رابطه با ساخت این مجموعه‌ها تصمیم‌گیری می‌شود تهیه‌کننده‌ها سراغ عوامل جواب پس داده می‌روند. اتفاقا سفارش‌دهنده‌ها بیشتر به صورت انحصاری برخورد می‌کنند تا تهیه‌کننده‌ها. شرایط، زمان کم، بودجه محدود و ریسک‌پذیری پایین از سوی مدیران باعث شده کار فقط در دست معدودی بماند.

مشکل؛ محدودیت زمان

جواد افشار، کارگردان سریال مناسبتی «مادرانه» است که دو سال پیش در ماه مبارک رمضان از شبکه سه به نمایش درآمد.

افشار تصریح می‌کند: بعضی کارگردان‌ها می‌توانند خودشان را با ضیق‌وقت وفق بدهند و سریال را در موعد مقرر به سرانجام برسانند. تهیه‌کنندگان هم عموما سراغ این کارگردان‌ها می‌روند. مشکل اصلی موجود در ساخت آثار مناسبتی برای یک کارگردان همین محدودیت زمان تولید است. باید در یک زمان فشرده و محدود کار را به پخش رساند. از آنجا که معمولا تولید و پخش بخصوص قسمت‌های آخر سریال‌های ماه رمضان همزمان می‌شود، کارگردان هیچ فرصتی برای اصلاح و جرح و تعدیل و در مجموع مرحله پس‌تولید ندارد و نمی‌تواند سلیقه و خواسته‌هایش را در مراحل فنی مانند مونتاژ، صداگذاری و موسیقی لحاظ کند. با وجودی که همه عوامل در این مراحل زحمت خود را می‌کشند، اما حضور کارگردان هم خیلی مهم است.

توجه به آموزش در مناسبتی‌ها

وی با تاکید بر این‌که نباید از عنصر سرگرمی در ساخت هیچ اثر نمایشی غافل شد، اظهار می‌کند: سرگرم‌کننده بودن یک کار جزو شروط اولیه آن است. در عین حال باید در لایه‌های اثر به فکر ارائه موارد محتوایی و آموزشی هم بود کما این‌که این بزرگ‌ترین هدف یک رسانه هم هست. در مورد تاثیرگذاری محتوای سریال‌های مناسبتی بر ذهن و فکر مخاطب هم به نظرم حرکت روبه رشد و مثبتی را شاهد هستیم.

کمک به آگاهی مردم

رضا جودی یکی از تهیه‌کنندگان قدیمی صداوسیماست. او نیز به گفته خودش تا امروز هفت سریال مناسبتی را تهیه کرده که مجموعه‌های تامل‌برانگیز «صاحبدلان» و «اغما» از آن جمله است.

منکر تاثیر مناسبتی‌ها نشوید

این تهیه‌کننده معتقد است: سریال‌هایی که تا امروز از شبکه‌های مختلف تلویزیون روی آنتن رفته است، توانسته به شناخت دینی و مذهبی مردم کمک کند. نمی‌توان منکر این تاثیرات مثبت شد. برای مثال، سریال «میوه ممنوعه» در زمان خودش اثر اخلاقی خوبی در سطح جامعه داشت یا در سریال‌های صاحبدلان و اغما حرف‌هایی به مردم گفته شد که تشنه شنیدنش بودند.

ساخت کارهای مناسبتی به نسبت آثار معمولی دشوارتر است. این سریال‌ها مخاطبان گسترده و وسیعی دارد و از این بابت دقت عمل و وسواس بیشتری را طلب می‌کنند. بسیاری از کاستی‌ها در سریال‌های معمولی به چشم نمی‌آید، اما در آثار مناسبتی دیده می‌شود. در عین حال گروه سازنده هم با یک محدوده زمانی مواجه هستند و نمی‌توان پخش آن را در صورت آماده نشدن سریال به آینده واگذار کرد. در چنین شرایطی طبیعی است که تهیه‌کننده سراغ نیروهای مجرب و آزمون پس‌داده برود.

وی تاکید می‌کند: باید با تولید و ساخت سریال‌هایی با موضوعات مختلف به مخاطب حق انتخاب داد و به سلیقه او احترام گذاشت. لزومی ندارد همه سریال‌های ماه رمضان تلخ باشد یا کمدی. باید سریال‌های مختلف ساخت و براساس سلیقه و حال و هوای مخاطب توزیع کرد. تلویزیون باید در ماه مبارک رمضان به‌صورت ویژه کار کند و برنامه‌ریزی جداگانه‌ای داشته باشد.

لزوم ورود تلویزیون به مسائل شبهه‌ناک

حجت‌الاسلام ذبیح‌الله باقری‌قمی، عضو هیات علمی دانشگاه هنر معتقد است، اگر یک دسته‌بندی را برای افراد جامعه قائل شویم سریال‌های مناسبتی تلویزیون و بخصوص آثاری که در ماه مبارک رمضان به نمایش درمی‌آید اثرات خوبی بر اقشار متوسط می‌گذارد، اما این مجموعه‌ها گاهی وقت‌ها به سطحی‌نگری منجر شده و حتی امکان دارد در موارد معدودی بخصوص برای کسانی که می‌خواهند به حوزه دین و مذهب ورود کنند، مفید نباشد.

برای مثال دین مبین اسلام در روابط خانوادگی حریم‌هایی قائل شده است که این سریال‌ها باید به آنها بپردازند. باید حداقل‌های دینی را در این سریال‌ها لحاظ کرد و نشان داد. سریال‌های مناسبتی عموما در مباحثی مانند روزه گرفتن و مقید بودن به نماز و مسائلی از این دست نشانه‌ها و بزنگاه‌های خوبی دارد، اما مسائل و روابط مالی معمولا مورد غفلت قرار می‌گیرد. لازم است مخاطبان این آثار به معضلاتی مانند رشوه و نزول هم آشنا شوند، زیرا در احادیث معتبر آمده که رشوه، جامعه را به نابودی می‌کشاند. پرداختن به این مسائل با یک دید هنرمندانه می‌تواند بسیار بجا و مطلوب باشد.

وی می‌گوید: عملکرد آثار نمایشی تلویزیون در پرداخت به عبادات فردی مانند نماز و روزه در حد خوب است، اما در مورد مسائل مالی که اتفاقا تاثیرات وضعی و عمیق هم دارد نمره قبولی نمی‌گیرد و بر هنرمندان است که با نگاهی لطیف و فاخر به مسائل مالی و عناصری که موجب می‌شود سفره‌ها شبهه‌ناک و اثرات تربیتی‌اش نمود پیدا کند هم بپردازند.

عضو هیات علمی دانشگاه هنر در مورد ساخت سریال‌هایی با موضوعات ماورایی در ایام ماه رمضان هم توضیح می‌دهد: این آثار به‌طور یقین اثرات مثبتی دارد، اما بخش مستندسازی در این زمینه باید گسترده‌تر شود. درباره موضوعات مرتبط به ماوراءالطبیعه مانند برزخ، آثار مستند می‌توانند اثرگذاری بیشتر و بهتری داشته باشند. در صورت اثبات مستند یک موضوع هیچ شبهه‌ای برای مخاطب باقی نمی‌ماند. با این حال معتقدم جنبه‌های تربیتی مناسبی در آثار نمایشی مناسبتی مشاهده می‌شود و سازمان صداوسیما در این زمینه گام‌های خوبی برداشته و پیشرفت خوبی داشته است.

گروه رادیو و تلویزیون

محسن محمدی