کارکردهای نظام سلامت در کاهش خطر بلایای طبیعی

پیامدهای مستقیم این حوادث بر سلامت جامعه عبارتند از: مرگ، مصدومیت، و افزایش تلفات. پیامدهای مستقیم که نظام ارائه خدمات سلامت را متاثر می‌کند می‌تواند ناشی از تخریب یا اختلال عملکرد مراکز بهداشتی درمانی و به علت هجوم بیماران زیاد در زمان رخداد بلایا باشد. نمونه پیامدهای غیرمستقیم بر سلامت مردم شامل این موارد هستند: مشکل دسترسی به خدمات به دلیل تخریب مراکز بهداشتی درمانی یا پذیرش فراتر از ظرفیت آنها، همچنین اختلال در جریان زندگی به دلیل تخریب منزل، از دست دادن منبع درآمد، و از هم پاشیدگی اجتماعی. وابستگی بیمارستان‌ها و واحدهای بهداشتی به دیگر زیرساخت‌ها مانند برق، آب، حمل و نقل و غیره نیز باعث می‌شود در صورت آسیب به هر یک از آنها، ارائه خدمات سلامت دچار اشکال شود که این در واقع مکانیسم تاثیر غیرمستقیم بلایا بر نظام سلامت است.

بر اساس توضیحات ارائه شده و با نگاهی بر منابع و شواهد علمی در ایران و دیگر کشورها، باید توجه داشت که «بلایا در واقع معضل سلامتی برای جامعه هستند». این واقعیت باعث می‌شود تا درباره نقش نظام سلامت در کاهش خطر بلایا در سطح جامعه دقیق‌تر بیندیشیم. آنچه درباره نظام سلامت، با هدایت و راهبری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، شناخته‌شده‌تر است، نقش این نظام در ارائه خدمات بهداشتی و درمانی پس از وقوع حادثه است. بدیهی است این نقش بسیار مهم بوده و باید بیش از پیش تقویت شود. کما این‌که وزارت بهداشت با حضور فعال در صحنه بلایا و تجمعات انبوه و همچنین ایجاد زیرساخت‌هایی مانند مرکز هدایت عملیات بحران، و ... به آن پرداخته است. لیکن آنچه کمتر شناخته شده است بهره گیری از اصول و رویکردهای سلامت همگانی در کاهش خطر بلایا در سطح جامعه است. با این ضرب المثل قدیمی همه آشناییم: «پیشگیری بهتر از درمان است». مثال‌های زیادی از توجه به این اصل در نظام‌های سلامت ایران و جهان وجود دارد. نمونه‌های بارز آن مبارزه با دخانیات، کنترل ایمنی آب و مواد غذایی و ... است. ضرورت دارد تا این اصل در خصوص بلایا نیز مورد توجه باشد.

برای عملیاتی کردن پیشگیری و کاهش اثر بلایا، می‌توان از سه راهبردی که نظام‌های سلامت همگانی بر آن استوارند بهره گرفت. این راهبردها عبارتند از: ارزیابی، تدوین سیاست، و اطمینان از اجرای سیاست. در این خصوص به این مثال توجه کنید: آمادگی جامعه برای مواجهه با بلایا یک راهبرد موثر برای پیشگیری از عوارض سوء یک مخاطره طبیعی یا انسان ساخت است.

در معاونت بهداشت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در جهت راهبرد اول یعنی ارزیابی، شاخص آمادگی خانوار تدوین و مقدار پایه آمادگی ایرانیان برای بلایا استخراج شد که مقدار آن 8 از 100 بود.

متعاقبآ در راستای راهبرد دوم سیاست‌هایی تدوین شد که شامل مشارکت فعال وزارت بهداشت در آموزش خانوارها (که اکنون در قالب بسته ارائه خدمات سطح اول عملیاتی می‌شود)، حمایت‌طلبی و اطلاع‌رسانی از طریق رسانه‌ها، نشست‌ها و امثال آن بود. علاوه بر اینها، سیاست دیگری باید مورد توجه قرار می‌گرفت که آن هم بهره‌مندی منسجم از ظرفیت تمامی دستگاه‌ها بخصوص رسانه ملی بود که خوشبختانه این سیاست قبلا توسط آیین‌نامه سازمان مدیریت بحران کشور و در قالب کارگروه تخصصی آموزش همگانی تعریف شده بود.

در راستای راهبرد سوم، یعنی اطمینان از اجرای سیاست دفتر مذکور در وزارت بهداشت به طور پیش فعال در فعالیت‌های این کارگروه مشارکت کرده و عملکرد آن را پایش می‌کند. بدیهی است این فرآیند ساده‌ای نیست و با چالش‌هایی هم مواجه است که عمده آن به نبود نظام نامه مدیریت کارگروه‌های مدیریت بحران بر می‌گردد. با این حال مسیری رو به جلو و امیدوارکننده است. اندازه‌گیری سالانه شاخص آمادگی خانوارها برای بلایا بهترین روش سنجش عملکرد این کارگروه در کشور است.

مثال دیگر موضوع ایمنی ساختمان‌هاست. مشاهدات و مطالعات متعدد نشان می‌دهد مهم‌ترین عامل مرگ ایرانیان بخصوص در زلزله، تخریب ساختمان است. حتی آسیب‌پذیر بودن بیمارستان‌های نوساز کشور هم شاهد دیگری است که نمونه آن را در زلزله ورزقان دیدیم. در این خصوص هم لازم است برنامه‌ای در وزارت بهداشت تعریف شود تا با همکاری وزارتخانه مسئول یعنی راه و شهرسازی، شاخص ایمنی ساختمان‌ها در کشور تعریف و سالانه پایش شود.

قدم بعد تدوین سیاست‌ها و قوانین مرتبط است که خوشبختانه در این زمینه غنی هستیم. لیکن چالش اصلی در اطمینان از اجرای آن سیاست‌ها و قوانین است. ارزیابی سالانه شاخص مورد نظر کمک می‌کند تا بتوانیم از روند ارتقای ایمنی ساختمان‌های کشور مطمئن شویم.

نکته‌ای که نباید از یاد برد، نقش مردم و نهادهای مدنی در کاهش خطر بلایاست. تجربیات گسترده‌ای در این زمینه هم در سطح بین‌المللی و هم کشور خودمان وجود دارد که بر مبانی و روش‌های «مدیریت مردم محور کاهش خطر بلایا» استوارند.

در این زمینه نیز وزارت بهداشت با مشارکت موسسه ملی تحقیقات سلامت اقدام به تشکیل دبیرخانه «تاب‌آوری مردم محور بلایا» نموده که از مهم‌ترین برنامه‌های آن ارتقای توانمندی سازمان‌های مردم نهاد در زمینه کاهش خطر بلایا است.

خلاصه مطلب این که، بلایا مشکل سلامتی است و نظام سلامت باید مانند دیگر مشکلات و بیماری‌ها نگران آن باشد. البته نگرانی کافی نیست، باید در حل مشکل و پیشگیری از آن مشارکت و اقدام کند. این امر، «رویکرد پیش فعال نظام سلامت به کاهش خطر بلایا» نامیده می‌شود.

دکتر علی اردلان - رئیس آکادمی سلامت در حوادث و بلایا، دانشگاه علوم پزشکی تهران