ادبیاتی با ریشه مقاومت

پس از وقوع انقلاب اسلامی و هشت سال دفاع مقدس نیز ادبیات سعی داشته رسالت خود را به بهترین شکل انجام دهد و بسیاری از شاعران، نویسندگان و نمایشنامه‌نویسان از کنار این موضوع براحتی عبور نکرده‌اند. در این میان، دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی از این قافله عقب نمانده و پس از تأسیس رشته با قدمت زبان و ادبیات فارسی، بسیاری از استادان و صاحبنظران درصدد برآمدند تا گرایش‌های متفاوتی برای این رشته در مقطع تحصیلات تکمیلی ایجاد کنند. در میان گرایش‌های پیشنهادی چون نقد ادبی، ادبیات داستانی و ادبیات معاصر، گرایش ادبیات مقاومت با توجه به پیشینه ایران در ادبیات حماسی و پایداری گوی سبقت را از سایر گرایش‌ها ربود و از نیمه اول سال تحصیلی 88 ـ 87 براساس مجوز شورای گسترش آموزش عالی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در مقطع کارشناسی ارشد ایجاد شد.

نخستین دانشگاهی که اقدام به تأسیس این رشته کرد، دانشگاه باهنر کرمان بود، چرا که نخستین‌‌بار پیشنهاد ایجاد این رشته در اولین کنگره سراسری ادبیات مقاومت که در کرمان برگزار شد، ارائه گردید. استادانی که برای تدریس در این رشته انتخاب شدند، اغلب از اعضای هیأت علمی همین دانشگاه و تعدادی نیز از استادان صاحب کرسی هستند که از دانشگاه‌های دیگر دعوت شدند.

اهداف گرایش ادبیات مقاومت چیست؟

احمد امیری خراسانی، از استادان دانشگاه باهنر کرمان و بانیان راه‌اندازی رشته ادبیات مقاومت درباره چگونگی و اهداف تأسیس این رشته می‌گوید: گرایش ادبیات مقاومت، پس از پنج سال تلاش و همکاری انجمن ادبی دفاع مقدس کرمان، دانشگاه باهنر این شهر، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس کرمان و تهران و همکاری بی دریغ وزارت علوم و بعد از نوشتن سرفصل‌ها تصویب شد و از مهر 87 در دوره کارشناسی ارشد و با پذیرش شش دانشجو (روزانه سه نفر، شبانه سه نفر) کارش را آغاز کرده است.

وی با بیان این که پیش از این قرار بوده رشته مذکور با عنوان ادبیات پایداری کارش را آغاز کند، افزود: کمیسیون‌های تخصصی که برای این رشته تاسیس شده بودند، بعد تشخیص دادند بار معنوی کلمه مقاومت از پایداری بیشتر است و به همین دلیل تغییر عنوان یافت. در این رشته دانشجویان، ادبیات مقاومت کشورهای فلسطین، عراق، افغانستان، بوسنی و هرزگوین و کشورهای دیگر از جمله شمال آفریقا را می‌آموزند.

وی درباره عنوان انتخابی برای این گرایش می‌افزاید: برای این رشته ادبیات پایداری را یک ادبیات مستمر در طول تاریخ در نظر گرفتیم و معتقدیم در طول تاریخ هر نوع ایستادگی در مقابل دشمنان خارجی و گاهی استبداد داخلی مقاومت و پایداری است. ادبیات پایداری از نگاه ما ادبیاتی متعهد و ملتزم است که محصول اندیشه یک ملت، شعرا، حکما و حتی عرفاست که از کتاب‌های ارزشمند مذهبی ما مانند قرآن کریم، نهج‌البلاغه، احادیث و سیره پیامبر اکرم(ص) نشأت گرفته است. این ادبیات، پشتوانه‌ای قوی برای جوانانی است که امروز بیش از هر زمانی شیفته ادبیات غربی شده اند و ما وظیفه داریم آنها را با این گنجینه سترگ آشنا کنیم.

به گفته امیری خراسانی، عناوین و سرفصل‌های دکترای این رشته تدوین‌ و به وزارت علوم فرستاده‌ شده و با پیگیری مسئولان این وزارتخانه و خود دانشجویان در آینده دوره دکترای ادبیات پایداری نیز در دانشگاه باهنر کرمان برپا شود.

سرفصل‌های گرایش ادبیات مقاومت

بعد از کرمان، دانشگاه‌های سمنان، تهران و شیراز نیز نسبت به ایجاد این رشته اقدام کردند. سرفصل‌های دروس رشته ادبیات مقاومت، طوری تدوین شده که دانشجویان علاوه بر آثار ایرانی، آثار مربوط به ادبیات مقاومت نویسندگان و شاعران دیگر ملت‌های جهان را بخوانند.

دانشجویان رشته ادبیات فارسی با گرایش مقاومت طی تحصیل خود علاوه بر دروس مشترک با رشته ادبیات فارسی (ادبیات محض) از جمله صرف و نحو عربی، نظم و نثر عربی و زبان تخصصی با دروس تخصصی دیگری آشنا می‌شوند. از جمله:

تحقیق در متون نظم ادبیات مقاومت: در این درس که ریشه در ادبیات منظوم حماسی فارسی دارد، متونی چون شاهنامه فردوسی، قصاید ناصرخسرو، اشعار عبید زاکانی، سیف فرغانی و شعرای دوره مشروطه مانند فرخی یزدی به دانشجویان آموخته می‌شود.

تحقیق در متون نثر ادبیات مقاومت: از دیگر دروس تخصصی رشته ادبیات مقاومت، تحقیق در متون نثر ادبیات مقاومت است. در این درس دانشجویان با متون منثور کلاسیک مانند تاریخ بیهقی، تاریخ جهانگشای جوینی، نفثه‌المصدور و از دوران معاصر با چرند و پرند دهخدا و نویسندگان عصر انقلاب اسلامی و دفاع مقدس آشنا خواهند شد.

یکی دیگر از مهم‌ترین دروس این گرایش، حماسه‌های مذهبی و تاریخی است که در این درس منظومه‌های مذهبی از قرن چهارم هجری تا پایان دوره قاجار تدریس و بخش‌هایی از آن برای دانشجویان توضیح و تبیین می‌شود.

دانشجویان در این رشته علاوه بر دروس مذکور، دروسی چون روش تحقیق در ادبیات مقاومت، سبک‌شناسی ادبیات مقاومت، آشنایی با ادبیات انقلاب اسلامی، آشنایی با ادبیات دفاع مقدس، نقد ادبیات مقاومت و ادبیات مقاومت جهان را به صورت تخصصی می‌آموزند.

دکتر عبدالحسین فرزاد، استاد ادبیات عرب که هم اکنون تدریس درس ادبیات مقاومت جهان را در دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب به عهده دارد، راه‌اندازی رشته ادبیات مقاومت را ضروری می‌داند و بیان می‌کند: یکی از مکان‌هایی که بالقوه در ادبیات جنگ و مقاومت نقش دارد، دانشگاه است که می‌تواند نور علم را بر این ادبیات بتاباند.

وی با پذیرش این موضوع که هم اکنون تدریس رشته ادبیات مقاومت در دانشگاه‌ها با مشکلاتی مواجه است، افزود: این رشته هنوز با ناپختگی‌هایی مواجه است، اما دانشگاه‌ها به شکل مطالعاتی با این رشته برخورد می‌کنند و با گذشت چند نسل از تدریس آن و افزایش فارغ‌التحصیلان، این رشته جای خود را در میان سایر رشته‌های دانشگاهی باز خواهد کرد.

ادبیات دفاع مقدس، سرفصلی اساسی در رشته ادبیات مقاومت

همه تاریخ‌های مهم جهان در روند ادبیات تاثیرگذار هستند. انقلاب اسلامی و جنگ هشت‌ ساله از این قبیل تاریخ‌‌ها محسوب می‌شود که ادبیات فارسی را با کیفیات گوناگون دچار تغییرات عمده‌ کردند. داستان شکل‌گیری ادبیات جنگ نیز از نخستین سال وقوع آن قابل پیگیری است.

اسفند 1359 زمانی که قیصر امین‌پور این شعر را سرود «می‌خواستم‌/‌ شعری برای جنگ بگویم‌/‌ دیدم نمی‌شود‌/‌ دیگر قلم زبان دلم نیست...» احتمالا نمی‌توانست حدس بزند، این نوع ادبیات در کمتر از 30‌ سال بعد، در قالب یک رشته مستقل در دانشگاه تدریس شود. هرچند این ادبیات پیشگامان بزرگی چون سیدحسن حسینی و سلمان هراتی را نیز در تاریخ خود دارد و اگر آنها هم اکنون در قید حیات بودند، شاید سرنوشت تدریس این رشته به دست مبدعان آن رقم می‌خورد.

بدیهی است، با گذشت ‌سال‌ها از عمر انقلاب و جنگ، ورود ادبیات مقاومت به عنوان گرایش در مقطع کارشناسی ارشد، ضروری و خرسند‌کننده است. این احساس ضرورت از آن‌ روست که نگاه تخصصی‌تر و جزئی‌نگرتر به همه مقولات، می‌تواند راه‌گشاتر باشد و منتج به دستاوردهای دقیق‌تری شود، اما مشکلاتی نیز بر سر راه این گرایش نوپا وجود دارد که از آن میان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

دروسی که در رشته ادبیات مقاومت طراحی شده در وهله نخست بار سنگینی را به دوش می‌کشد ولی این دروس در طول تدریس با مشکلاتی چون خلأ منابع مواجه می‌شوند. کتاب‌هایی که برای این دروس تدوین شده، به دلیل مشکلات کمی و کیفی پاسخگوی نیاز دانشجویان این رشته نیست و بیشتر استادان نیز از منابعی که برای تدریس رشته ادبیات فارسی بهره گرفته می‌شود، استفاده می‌کنند و دروس مدونی برای این رشته تألیف نشده است.

با در نظر گرفتن این موضوع که رشته ادبیات مقاومت رشته‌ای نوپا در مقطع تحصیلات تکمیلی است، این مشکلات طبیعی به نظر می‌آید ولی کاش پیشنهاددهندگان به فکر تدوین منابعی برای تدریس بهتر این رشته قبل از راه‌اندازی آن بودند.

باید پذیرفت، گرایشی که با نام ادبیات مقاومت در دانشگاه‌های امروز ما پنج سال از عمر آن می‌گذرد، با مشکلاتی مواجه است که فقر پژوهشی و فقدان منابع و نبود استادان متخصص بخشی از آن است، اما این موضوع را باید به فال نیک گرفت. برای کشوری که بخش مهمی از تاریخش را حماسه، انقلاب و جنگ رقم‌ زده، شناخت مؤلفه‌های پایداری ضروری و مهم است و دانشگاه‌هایی که اقدام به تأسیس این گرایش کرده‌اند، باید نگاه جدی‌تری به آن داشته باشند تا همه اقشار بویژه جوانان با مولفه‌های مقاومت و پایداری آشنایی بیشتری پیدا کنند.

معصومه کلانکی ‌/‌ جام‌جم