آبی دریاها

هرچند نگرانی درباره از بین رفتن منابع آب‌های شیرین بجاست، اما دریاها و اقیانوس‌ها نیز در زندگی ما بسیار تاثیرگذار هستند. بیش از ۷۰ درصد سطح زمین از آب تشکیل شده و این آب‌ها زیستگاهی برای تعداد زیادی از گونه‌های جانوری و گیاهی است که حیات ما نیز به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم به آنها وابسته است. حال اگر به‌دلیل آلودگی‌ها و مخاطرات زیست‌محیطی، تعادل موجودات دریایی به هم بخورد، کل زمین از آن متاثر خواهد شد.

گردشگران ساحلی

آبی دریاها آن‌قدر جذبه دارد که بیشتر مردم کره زمین ترجیح می‌دهند تعطیلات خود را در سواحل و کنار آرامش آب‌های مواج سپری کنند. به همین دلیل گردشگری که یکی از صنایع پولساز برای کشورهاست، در کنار آب‌ها رونقی چند برابر دارد؛ اما این همجواری انسان و دریا چقدر می‌تواند به دریا آسیب برساند و درنهایت به ضرر انسان تمام شود؟ دکتر عبدالوهاب مقصودلو، رئیس پژوهشکده علوم دریایی پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی در این باره می‌گوید: «گردشگری در محیط‌های ساحلی اجتناب‌ناپذیر است و نمی‌توانیم به این دلیل که گاهی ممکن است آلودگی ایجاد شود، کل قضیه را مردود بدانیم و بگوییم بهتر است گردشگری وارد این مناطق نشود.» او معتقد است با وجود این گردشگران می‌توانند صدماتی را به محیط‌های ساحلی و دریایی کشور وارد کنند. یکی از شایع‌ترین مشکلاتی که در مناطق ساحلی ایجاد می‌شود، زباله‌هایی مانند کیسه، ظروف پلاستیک و ... است که مردم بعد از این‌که تفریح‌شان تمام شد، در منطقه به‌جا می‌گذارند. به گفته این استادیار گروه علوم زیستی دریا، آنچه آب‌های کشور را بیش از هر چیز آلوده می‌کند، زباله‌ها و پسماندهایی است که از شهرها به دریا ریخته می‌شود. این زباله‌ها به‌دلیل اثر امواج در مناطق ساحلی تجمع پیدا می‌کند و ممکن است بعضی مناطق ساحلی که حتی گردشگران به آنجا نمی‌روند، پر از مواد پلاستیکی، ظروف یک‌بار مصرف، قوطی‌های نوشابه و... باشد.

دومین معضلی که به‌صورت غیرمستقیم به گردشگر ربط دارد، افزایش ورود پساب‌های شهری به مناطق ساحلی است؛ زیرا وقتی حجم زیادی از گردشگر وارد منطقه شود، پساب‌های منطقه افزایش پیدا می‌کند.

نکته دیگری که گاهی در آب‌های خلیج فارس مشاهده شده و در گزارش‌های پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی نیز آمده، درخصوص آب‌سنگ‌های مرجانی است. این مرجان‌های زیبا از جاذبه‌های دیدنی طبیعی مناطق ساحلی جنوب به‌شمار می‌روند و گردشگران با غواصی‌های تفریحی یا کشتی‌های کف‌شیشه‌ای از این زیستگاه‌های زیر آب دیدن می‌کنند. دکتر مقصودلو، استادیار گروه علوم‌زیستی دریا درباره آسیب‌های ناشی از گردشگری به مرجان‌ها می‌گوید: «با توجه به این‌که مرجان‌ها در مناطق کم‌عمق هستند، گاهی کشتی‌های کف شیشه‌ای با مرجان‌ها برخورد می‌کنند و آنها را می‌شکنند. غواص‌ها نیز با توجه به تجهیزاتی که دارند ممکن است با برخورد به مرجان‌ها، آنها را از بین ببرند. حساب کنید سایت‌های تفریحی و غواصی، روزانه چند گردشگر را برای دیدن مناطق مرجانی می‌برند و در طول سال چقدر به این زیستگاه ‌ آسیب می‌رسد؟»

همین معضل درباره جنگل‌های حرای جزیره قشم نیز مطرح است؛ گردشگرانی که از آنجا بازدید می‌کنند آلودگی‌هایی را در محیط به جا می‌گذارند که به اکوسیستم منطقه آسیب می‌رساند.

اما راه‌حل چیست و چگونه می‌توان بدون محدود کردن گردشگران، از آسیب رساندن به این محیط‌زیست بکر جلوگیری کرد؟ دکتر مقصودلو می‌گوید: «به‌عنوان مثال می‌توان برای سایت‌های تفریحی واقع در این مناطق شاخص‌هایی را تعریف کرد. مثلا قانون وضع شود که سایت‌ها می‌توانند در طول سال فقط هزار نفر غواص تفریحی را بپذیرند که به آن ظرفیت پذیرش غواص گفته می‌شود.»

تعادل در خطر

آلودگی‌های برجا مانده از فعالیت‌های انسانی اثرات چندجانبه‌ای دارند؛ یکی از مشکلات این است که امکان دارد ترکیب زیستگاه به هم بخورد. با وقوع این اتفاق، نوع موجودات یک منطقه تغییر می‌کند و موجودات دیگری آنجا رشد می‌کنند و زیاد می‌شوند که برای آن اکوسیستم خاص چندان مفید نیستند. این‌ مساله به تنوع زیستی منطقه آسیب می‌رساند. به گفته دکتر مقصودلو، در هر محیطی تنوعی از موجودات وجود دارد که برای آن زیستگاه مفید است، اما وقتی یک نوع موجود در منطقه زیاد شود، رقابت غذایی با موجودات دیگر ایجاد می‌شود و بعضی‌ موجودات از بین می‌روند؛ بنابراین تنوع زیستی منطقه پایین می‌آید. به‌عنوان مثال زباله‌ای که انسان‌ها در سواحل رها می‌کنند معمولا ترکیبی از مواد غذایی است که خرچنگ‌ها از آنها استفاده می‌کنند و در نتیجه خرچنگ‌ها در آن منطقه زیاد می‌شوند. در ساحلی که خرچنگ افزایش پیدا کرده باشد، موجودات دیگر را از بین می‌برد و در دراز مدت به کل سواحل آسیب می‌رسد.

آلودگی‌های نفتی

همیشه نگرانی از آلودگی آب‌های نیلگون خلیج فارس بر اثر استخراج‌های نفتی وجود دارد، اما دکتر مقصودلو می‌گوید: « اگر بگوییم استخراج نفتی در آب‌های جنوبی کشور زیستگاه‌های دریایی ما را به خطر می‌اندازد، باید دلیل و مدرک داشته باشیم. من ‌این حالت را کم دیده‌ام، اگر فقط براساس شنیده‌ها و حرف‌های عوامانه باشد، گفته می‌شود چون در خلیج فارس نفت استخراج می‌شود و نفت هم آلوده است، پس زیستگاه‌های ما آلوده شده‌اند که این حرف پایه و اساس علمی ندارد.» به گفته این استادیار گروه علوم زیستی دریا، معمولا وقتی قرار است یک اسکله نفتی ساخته شود، مطالعاتی به نام EIA انجام می‌گیرد که تاثیرات زیست‌محیطی آن را بررسی می‌کند. اگر در حین این مطالعات متوجه شوند اسکله نفتی آسیبی به محیط می‌زند، آن فعالیت عمرانی انجام نمی‌شود؛ اما گاهی اتفاقاتی خارج از کنترل رخ می‌دهد، مثلا یک کشتی نفتکش دچار مشکل می‌شود و حجم زیادی از نفت آن در دریا خالی می‌شود یا اتفاقی که در خلیج مکزیک روی داد.

رئیس پژوهشکده علوم دریایی پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی راه‌حل این مشکل را این‌گونه شرح می‌دهد: «در چنین مواقعی باید حجم آلاینده نفتی را که وارد منطقه شده اندازه‌گیری کرد. اگر مقدار آن زیاد باشد، اثرات اجتناب‌ناپذیری دارد. مهم‌ترین واقعیت این است، وقتی مناطق دور از ساحل آلوده می‌شود، این لکه نفتی براساس امواج به سواحل می‌رسد؛ یعنی حتی اگر دور از ساحل هم چنین اتفاقی افتاده باشد، بیشترین آسیب را به سواحل خواهد زد.» چنین حوادثی از دو دیدگاه قابل بررسی است ؛ یکی این‌که ساحل آلوده اگر جزو سواحل گردشگری محسوب شود، با این اتفاق گردشگران متضرر می‌شوند و صاحبان صنایع گردشگری در آن بخش درآمد اقتصادی خود را از دست می‌دهند.

دومین مورد اثری است که روی موجودات سواحل به جا می‌ماند؛ موجوداتی مانند انواع و اقسام پرندگان کنار آبزی که توان فرار ندارند یا زیستگاه‌شان آنجاست. براساس گفته‌های دکتر مقصودلو، ما در ایران چندان با آلودگی نفتی که به‌دلیل احداث اسکله باشد روبه‌رو نبوده‌ایم، ولی حالت دوم اجتناب‌ناپذیر است و گاهی این آلودگی به سواحل می‌رسد. استادیار گروه علوم‌زیستی دریا درباره راهکار مقابله با این حوادث اجتناب‌ناپذیر توضیح می‌دهد: «بهترین کار این است که بلافاصله بعد از وقوع اتفاق، لکه نفتی را جمع کنند یا با سازوکار‌هایی پیش‌بینی کنند که اگر لکه نفتی وارد این قسمت از دریا شود، به‌دلیل اثر امواج به کدام قسمت خواهد رفت و اقدامات بعدی را انجام بدهند تا کمترین آسیب برسد.»

افزایش دمای آب اقیانوس‌ها

گرمایش جهانی پدیده‌ای است که حیات در کره زمین را تهدید می‌کند و آب اقیانوس‌ها نیز از معضلات آن در امان نیست. جدی‌ترین آسیبی که گرم شدن آب اقیانوس‌ها در پی دارد، تخریب زیستگاه‌های مرجانی است. معمولا افزایش دما باعث پدیده‌ای به نام سفیدشدگی در مرجان‌ها می‌شود و پیکره مرجانی از بین می‌رود. دکتر مقصودلو در این خصوص می‌گوید: «زیستگاه‌های مرجانی در دنیا بعد از جنگل‌های استوایی بیشترین تنوع گونه‌ای و موجودات را در خود جای داده‌اند. بنابراین با از بین رفتن آنها فقط یک مرجان خاص یا یک موجود از بین نرفته، بلکه انواع و اقسام موجودات و گیاهانی که به آن زیستگاه وابسته‌اند ممکن است از بین بروند.» این عضو هیأت علمی پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی می‌افزاید: «فرآیندهای دیگری مانند ال نینو نیز تعادل را به هم می‌زند، به‌صورتی که ممکن است در مناطقی که خشکسالی داریم، بارندگی شدید به‌وجود آید و مناطقی که پر باران بود، خشک شوند.»

اسیدی شدن آب اقیانوس‌ها

افزایش جمعیت انسانی و استفاده از سوخت‌های فسیلی، اثرات گلخانه‌ای و میزان دی‌اکسیدکربن کره زمین را افزایش داده است. آب‌های اقیانوسی نیز تحت تاثیر افزایش این گاز گلخانه‌ای قرار می‌گیرند. افزایش دی‌اکسیدکربن باعث می‌شود آب اقیانوس‌ها به‌دلیل ترکیبات اسیدی که براثر اختلاط گاز دی‌اکسیدکربن و اکسیژن محلول در آب به‌وجود می‌آید، حالت اسیدی پیدا کنند. این اتفاق بیشترین اثر را روی موجوداتی می‌گذارد که از کربنات کلسیم محدود در آب برای ساختارهای اسکلتی خود استفاده می‌کنند.

دکتر مقصودلو هشدار می‌دهد با اسیدی‌شدن آب اقیانوس‌ها قبل از هر چیز زیستگاه‌های مرجانی و انواع و اقسام موجوداتی که ساختار اسکلتی کربنات‌کلسیمی دارند مانند گروه‌های مختلفی از خارپوستان، انواع توتیا‌ها و ستاره‌های دریایی یا جوامع میکروسکوپی و انواع پلانکتون‌ها تحت تاثیر قرار ‌می‌گیرند. در این شرایط آنها نمی‌توانند کربنات کلسیم را جذب کنند تا در ساختار اسکلتشان استفاده شود و در نهایت از بین خواهند رفت. بنابراین اسیدی شدن آب اقیانوس‌ها می‌تواند تاثیرات گسترده‌ای بویژه روی زیستگاه‌های مرجانی و موجوداتی بگذارد که ساختار اسکلتی کربنات کلسیمی دارند.

موجودات مهاجم

حد و مرز محیط‌های دریایی مانند خشکی نیست، بلکه معمولا موانعی طبیعی حریم‌ها را مشخص می‌کند و بیشتر موجودات نمی‌توانند از یک محیط دریایی به محیط دیگر بروند. عمده‌ترین این موانع نیز به شوری و دمای آب برمی‌گردد. معمولا موجوداتی را که به نام موجودات مهاجم می‌شناسیم، قدرت تحمل بالایی دارند و می‌توانند از این موانع عبور کنند. این گونه‌های مهاجم می‌توانند مشکلاتی را برای مناطقی که وارد آن شده‌اند، ایجاد کنند. برای مثال یکی از مخاطرات زیستی که گونه‌های مهاجم در دریای عمان به‌وجود آوردند، کشند سرخ است که خلیج فارس را نیز تحت تاثیر قرار داد. دکتر مقصودلو درباره این پدیده می‌گوید: «کشند سرخ نتیجه افزایش یک نوع جلبک (فیتوپلانکتون) مضر بود که در حجم زیادی در دریا تولید مثل و رشد کرد. این فیتوپلانکتون‌های سمی از دو طریق به محیط آسیب رساند؛ اول با تولید مواد سمی باعث از بین رفتن برخی‌‌آبزیان شد و دوم هم با پوشاندن سطح وسیعی از آب نمی‌گذاشت اکسیژن به لایه‌های زیرین برسد و باعث مرگ و میر ماهی‌های لایه‌های پایینی آب شد. پدیده کشند سرخ یکی از شایع‌ترین مخاطرات زیستی در آب‌های ایران است.»

دومین حالتی که محققان پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی سعی می‌کنند درباره آن هشدار دهند و گاهی نیز مطالعاتی روی آن صورت می‌گیرد، ورود موجودات مهاجمی است که با چسبیدن به بدنه کشتی‌ها می‌توانند وارد منطقه ‌شوند. به این فرآیند «خزه بستن» گفته می‌شود و مخاطره زیستی آن به‌دلیل ترافیک بالای کشتیرانی در خلیج‌فارس جدی است و باید مطالعات همه‌جانبه خاصی در این زمینه صورت بگیرد.

مقابله با مخاطرات

دکتر مقصودلو معتقد است بهترین و اولین راهکار برای کاهش مخاطرات زیست‌محیطی آب‌ها این است که محیط‌های دریایی خود را به‌صورت دائم رصد یا پایش کنیم. به‌ این‌ ترتیب که فهرست دقیقی از موجوداتی که در آب‌های کشور زندگی می‌کنند، داشته باشیم؛ که متاسفانه در ایران نداریم. به گفته این عضو هیأت علمی پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی وقتی رصد دائمی سالانه داشته باشیم، می‌توانیم بفهمیم چه نمونه‌هایی تازه وارد آب‌هایمان شده‌اند و بعد از رصد سراغ سازوکار‌های کنترل و پیشگیری می‌رویم.‌ اما درباره تبعات زیست محیطی گردشگری چه باید کرد؟ دکتر مقصودلو در این زمینه می‌افزاید: «بهترین ابزار، آموزش است. یعنی افزایش فرهنگ عمومی و تخصصی درباره استفاده از سواحل و زیستگاه‌های مرجانی و مناطق دیدنی دریایی یا ساحلی. این موضوعی نیست که فقط دولت در این زمینه فعالیت کند، بلکه همه مردم در آن دخیل هستند. هرچند وضع کردن بعضی از قوانین می‌تواند مفید باشد، ولی افزایش درک عامه مردم از آسیب‌هایی که استفاده نادرست از یک زیستگاه می‌تواند به آن محیط وارد کند، بهترین راهکار است.»

او باور دارد باید از دبستان و سطوح پایین به مردم آموزش داده شود. همچنین اگر تعداد سازمان‌های مردم‌نهاد و فعالیت‌های داوطلبانه‌ در این زمینه بیشتر شود، تاثیر مثبتی خواهد داشت. برای مثال می‌توانیم پلیس طبیعت داشته باشیم تا کودکان و مردم آموزش داده شوند و مراقب محیط زیست خود باشند. البته مسئولان نیز اگر در منطقه‌ دارای جاذبه گردشگری و طبیعی فعالیت عمرانی انجام می‌دهند باید همگام با طبیعت باشند.

مائده گیوه‌چین / جام‌جم