آغاز ‌فصل ‌جدیدی از همکاری‌های‌ ایران با «سِرن»

مجموعه عظیم سرن در حاشیه شهر ژنو سوئیس در مرز مشترک فرانسه و سوئیس قرار دارد. این مرکز سال 1954 توسط سازمان اروپایی تحقیقات هسته‌ای شکل گرفته است و در این سال‌ها نقش موثری در رشد و توسعه علم فیزیک در دنیا داشته است.

تحقیقات و پژوهش‌های مختلفی که در این مرکز آزمایشگاهی انجام می‌شود و همچنین جوایز متعددی که به دانشمندان و پژوهشگران این مرکز تعلق می‌گیرد همه نشان‌دهنده اهمیت سرن در عرصه‌های علمی در سطح دنیاست؛ این مرکز در نتیجه همکاری سوئیس و 11 کشور اروپایی دیگر تاسیس شده است و پس از آن دیگر کشورهای اروپایی نیز به عضویت سرن در آمدند که این کشورها از اعضای اصلی اداره کننده سرن و تامین‌کننده عمده هزینه‌های مالی این مرکز هستند. کشورهای آمریکا، روسیه، ژاپن، ترکیه و هند به عنوان ناظر در سازمان تحقیقات هسته‌ای سرن همکاری دارند.

این کشورها علاوه بر مشارکت فعال در انجام پروژه‌های تحقیقاتی در تامین هزینه‌های مالی و تجهیزات با این مرکز همکاری دارند؛ البته بسیاری از دیگر کشورها از کشورهای غیر عضو سازمان تحقیقات هسته‌ای هستند که در برنامه‌های مختلف تحقیقاتی این مرکز به عنوان مشارکت‌کننده، همکاری دارند. بزرگ ترین برنامه کنونی سرن در کنار تحقیقات گوناگون در حوزه فیزیک هسته‌ای و ذرات بنیادی، پروژه بزرگ LHC یا برخورد دهنده بزرگ هادرونی است که از آن به عنوان بزرگ‌ترین پروژه تحقیقاتی در سطح دنیا نام برده می‌شود. در حقیقت این پروژه یک شتاب‌دهنده ذرات با انرژی و پیچیدگی‌های شگفت انگیز است.

شبکه شتابگر اتمی در ایران ایجاد می‌شود

از سال 2001 ایران به عضویت رسمی سرن پذیرفته شد و از آن زمان پژوهشگران ایرانی همکاری با این مرکز را در زمینه فیزیک ذرات بنیادی آغاز کرده‌اند که در سال‌های اخیر با توجه به مشکلات و محدودیت‌هایی که برای کشور ایجاد شده بود همکاری محققان ایرانی با سرن در هاله‌ای از ابهام قرار داشت. اخیرا اقداماتی با هدف افزایش تعامل و همکاری محققان ایرانی با این مرکز انجام شده است که به نظر می‌رسد، می‌تواند نقش مهمی در بهبود ارتباط محققان ایرانی با این مرکز داشته باشد.

دکتر وحید احمدی، معاون پژوهشی و فناوری وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در گفت‌وگو با جام‌جم درباره سفر اخیر خود به بزرگ‌ترین مجموعه آزمایشگاهی دنیا در زمینه فیزیک ذرات بنیادی و فیزیک هسته‌ای می‌گوید: سفر به این مرکز تحقیقاتی موجب تحکیم توافقات انجام شده در این زمینه می‌شود و به این ترتیب می‌توانیم حوزه‌های تحقیقاتی در این زمینه را افزایش دهیم.

دکتر احمدی با اشاره به این مرکز به عنوان یک مرکز شتاب دهنده بزرگ بین‌المللی یادآور می‌شود: محققان ایرانی با این مرکز تحقیقاتی همکاری دارند و بر اساس گزارش‌های اعلام شده از سوی سرن تاکنون محققان کشور ما نقش فعال و پررنگی در این مجموعه ایفا کرده‌اند که با ابراز رضایت از سوی مدیران این مرکز همراه بوده است.

همکاری‌های محققان ایرانی با مرکز سرن ـ بخصوص پروژه شتاب‌دهنده خطی این مرکز ـ بیشتر مقطعی و دوره‌ای بوده است که از این پس با توجه به توافقات انجام شده این همکاری‌ها افزایش خواهد یافت. به این ترتیب این امکان وجود دارد که دانشجویان دوره دکتری و پسا دکتری برای انجام تحقیقات از امکانات و تجهیزات این مرکز بهره گیرند و حتی در انجام پروژه‌های مرکز شتاب‌دهنده بین‌المللی بزرگ سرن نیز همکاری داشته باشند. این مرکز تحقیقاتی آمادگی خود را برای بهره‌گیری از مشارکت ایرانی‌ها در توسعه تجهیزات و بهره برداری از آنها در انجام طرح‌های تحقیقاتی اعلام کرده است.

دکتر احمدی در ادامه به توافق انجام شده برای ایحاد شبکه تحقیقاتی شتابگر در ایران اشاره کرده و می‌افزاید: این شبکه با هدف امکان افزایش تعاملات هر چه بیشتر ایرانی‌ها با بزرگ‌ترین مجموعه آزمایشگاهی دنیا در زمینه فیزیک ذرات بنیادی و فیزیک هسته‌ای ایجاد خواهد شد که می‌تواند فضای مناسبی برای نقش‌آفرینی فعال‌تر دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی ایجاد کند؛ البته اکنون محققان ایرانی در مرکز پژوهش‌های بنیادی فیزیک نظری در حوزه شتاب‌دهنده‌های خطی با سرن همکاری دارند.

با راه‌اندازی شبکه شتابگر خطی در ایران می‌توان بخش‌هایی از این طرح عظیم را در داخل کشور انجام و در نهایت نتیجه نهایی را به سرن تحویل داد. چنین امکانی می‌تواند نقش بسیار مهمی در توسعه دانش فنی شتابگر‌ها در ایران داشته باشد.

وی با اشاره به نقش مهم مذاکرات و توافقات انجام شده در حوزه هسته‌ای می‌افزاید: از میان برداشتن موانع می‌تواند در بهره‌گیری از ظرفیت‌های علمی کشور در این حوزه نقش مهمی داشته باشد و مسیر فعالیت‌های تحقیقاتی محققان ایرانی در آزمایشگاه‌های کشورهای اروپایی را تسهیل کند. در مرکز تحقیقات هسته‌ای سرن مجموعه‌ای از کشور‌ها عضو اصلی هستند و برخی کشورها نیز عضو ناظر یا وابسته هستند. کشورهای اروپایی که موسس سرن هستند کشورهای اصلی محسوب می‌شوند. کشورهایی از جمله ترکیه، آمریکا و ژاپن از اعضای ناظر سرن هستند که با این مرکز تحقیقاتی، مذاکراتی داشته‌ایم.

خوشبختانه مدیریت این مرکز با توجه به عملکرد خوب کشور ما در سطح علمی، توانمندی محققان ایرانی و روابط و همکاری‌هایی که تیم محققان ایرانی با سرن داشته، برای پذیرش درخواست همکاری ایران برای فعالیت‌های تحقیقاتی در بخشی از پروژه تحقیقاتی آشکارساز هسته‌ای آمادگی خود را اعلام کرده است. بر این اساس آنها اعلام کرده‌اند حاضرند در خواست همکاری از سوی ایران را بررسی کنند.

به گفته معاون پژوهشی و فناوری وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در گذشته همکاری محققان ایرانی به صورت مقطعی در طرح‌های تحقیقاتی مختلف بوده است یا این که پژوهشگران می‌توانستند از این مرکز به عنوان فرصت مطالعاتی بازدید کنند و به عبارت دیگر این همکاری‌ها بیشتر پراکنده بوده است. در سال‌های گذشته این همکاری‌ها با توجه به شرایط و مشکلات کشور تا حدی کاهش پیدا کرده بود که خوشبختانه اخیرا با از میان برداشتن این موانع شرایط برای افزایش همکاری‌ها با سرن مهیا شده است. اکنون حدود سی محقق ایرانی فعال به طور پاره وقت یا تمام وقت با این مرکز همکاری دارند.

تخصیص اعتبار 15 درصدی به پژوهش

با توجه به سیاست‌های ابلاغی از سوی رهبر معظم انقلاب، امسال موضوع پژوهش و فناوری بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است و به نظر می‌رسد ضرورت دارد امور پژوهشی در ابعاد مختلف علمی و فرهنگی به منظور توسعه فرهنگ‌سازی مورد توجه قرار گیرد تا مسیر رسیدن به این هدف هموار شود. یکی از این راهکارها اختصاص 15 درصد از اعتبارات دانشگاه‌ها برای اجرای طرح‌های پژوهشی است.

دکتر احمدی درباره تصمیم جدید وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مبنی بر اختصاص اعتبار 15 درصدی بودجه دانشگاه به امر پژوهش این طور توضیح می‌دهد: متاسفانه اعتبارات دانشگاه‌ها طوری تنظیم شده که همه نیازهای دانشگاه‌ها را تامین نمی‌کند و بیشتر این اعتبارات صرف هزینه خوابگاه‌های دانشجویی، تغذیه دانشجویان، دستمزد و حقوق اعضای هیات علمی و به طور کلی هزینه‌های جاری دانشگاه‌ها می‌شود. به‌طور میانگین سال‌های گذشته فقط 5 درصد اعتبارات دانشگاه‌ها صرف کارهای تحقیقاتی شده است. سال گذشته وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از طریق هیات‌های امنا به دانشگاه‌ها تکلیف کرد، موظف هستند اعتبار پژوهشی را به 15 درصد افزایش دهند. بر این اساس همه دانشگاه‌ها با وجود مشکلاتی که با آن مواجه هستند باید اولویت‌های پژوهشی را مبنا قرار دهند. باهمکاری‌هایی که با سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی داشته‌ایم افزایش اعتبار پژوهشی در دانشگاه‌ها را در دستور کار قرار داده‌ایم که البته 15 درصد اعتبار پژوهشی در نظر گرفته شده مطلوب ما نیست. قرار است در سال‌های آینده اعتبار پژوهشی دانشگاه‌ها به بیش از 20 درصد افزایش پیدا کند.

وی درباره چگونگی الزام دانشگاه‌ها به رعایت این امر می‌گوید: هر دانشگاه ملزم است چگونگی اختصاص اعتبارات و شرح تفصیلی هزینه‌ها را در هیات امنا مطرح کند و بنابراین هیات امنای دانشگاه‌ها ملزم هستند این موضوع را رعایت کنند. در حقیقت اختصاص اعتبارات پژوهشی 15 درصدی در دانشگاه‌ها قابل کنترل است.

دکتر احمدی درباره برنامه‌های این وزارتخانه برای افزایش همکاری‌های صنعت و دانشگاه می‌گوید: خوشبختانه از سال گذشته با تعاملی که باوزارتخانه‌های بزرگی مانند وزارت نفت، وزارت صنعت، معدن و تجارت و وزارت دفاع داشته‌ایم تفاهم‌نامه‌ها و قراردادهایی به امضا رسیده است که قرار است امسال این برنامه‌ها تحقق یافته و در وزارتخانه‌های دیگری توسعه پیدا کند. با وزارتخانه‌های دیگر نیز در حال مذاکره هستیم تا منابع لازم برای تحقق همکاری‌ها تامین شود.

فرانک فراهانی جم / گروه دانش