معاهده ان.پی.تی؛ اسیر گروه‌بندی‌های داخلی

معاهده ان.پی.تی سنگ بنای نظام عدم اشاعه جهانی را شکل می‌دهد که اهدافی همچون جلوگیری از تکثیر تسلیحات هسته‌ای، بهبود همکاری‌های صلح‌آمیز هسته‌ای بین‌المللی و نیل به آرمان خلع سلاح هسته‌ای را نشانه گرفته است.

با امضای معاهده ان.پی.تی از سوی اکثریت کشورهای جهان در سال 1968 و اجرایی شدن آن در سال 1970 تصمیم بر این شد که کنفرانس‌های بازنگری هر پنج سال یک بار برگزار گردد تا بعد از سپری شدن 25 سال از عمر معاهده درباره موجودیت و آینده آن تصمیم نهایی اخذ شود، بنابراین در پنجمین کنفرانس بازنگری ان.پی.تی در سال 1995 که مهم‌ترین کنفرانس نیز بوده، معاهده مزبور به صورت مادام‌العمر مورد پذیرش اعضا قرار گرفت و قرار بر این شد تا روال پنج‌ساله کنفرانس‌ها همچنان ادامه داشته باشد، هرچند که 190 کشور جهان معاهده عدم اشاعه هسته‌ای را امضا کردند، اما به علت عدم پایبندی بسیاری از کشورهای عضو و همچنین عدم اهتمام جدی از سوی قدرت‌های هسته‌ای برای حرکت در مسیر خلع سلاح جهانی چالش‌های زیادی برای رژیم عدم اشاعه به وجود آمده است.

در واقع معاهده ان.پی.تی با مشکلات متعددی مواجه است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به اختلاف‌نظرهای جدی میان اعضا، اجرای بخشی و دلخواهانه ستون‌های محوری معاهده و چالش‌های منطقه‌ای ناشی از عدم الحاق برخی از کشورها به آن اشاره کرد:

گروه‌بندی‌های داخلی معاهده ان.پی.تی یکی از موانع اصلی دستیابی به اهداف آن به شمار می‌رود، زیرا این گروه‌بندی‌ها مانع از دستیابی به اجماع نظر پیرامون اولویت‌های اصلی رژیم عدم اشاعه هسته‌ای می‌شوند.

هر چند که بسیاری از تحلیلگران اعضای ان.پی.تی را به گروه «داراها» و «ندارها» تقسیم می‌کنند، اما گروه‌بندی‌های دیگری در میان اعضا وجود دارد.

بخش عمده‌ای از کشورهای ندار در قالب جنبش عدم‌تعهد موسوم به «نم» انتقادات جدی نسبت به سیاست‌های هسته‌ای پنج قدرت اصلی هسته‌ای دارند و در سال‌های اخیر با جذب برخی از کشورهای ندار شمالی نظیر کشورهای اسکاندیناوی، فشارهای خویش علیه قدرت‌های مذکور را افزایش داده‌اند.

جمهوری اسلامی ایران نیز به عنوان رئیس دوره‌ای جنبش عدم تعهد می‌تواند از فضای ایجاد شده در جهت تثبیت حقوق هسته‌ای خویش منتج از معاهده ان.پی.تی بهره جوید و جلوی زیاده‌خواهی‌های احتمالی و فراتر از اسناد بین‌‌المللی را در نگارش متن برجام (برنامه جامع اقدام مشترک) بگیرد.

در زمینه عدم اشاعه، معاهده ان.پی.تی با مشکل عدم پایبندی مواجه است که نمونه بارز آن را می‌توان در خروج کره‌شمالی از آن در سال 2006 مشاهده کرد.

همچنین چالش‌های پیچیده‌ای برای رژیم عدم اشاعه در حوزه فنی و نظارتی قابل تصور است که از آنها می‌توان به ماهیت سیاسی نظارت آژانس بر کشورهای عضو و خلأ فنی در متن معاهده ان.پی.تی اشاره کرد.

همچنین در کنفرانس بازنگری نیویورک یکی از مسائل مطرح، منطقه خاورمیانه عاری از سلاح‌های کشتار جمعی خواهد بود که مطابق قطعنامه 1995 باید منطقه خاورمیانه از وجود سلاح هسته‌ای پاک شود.

این مساله به علت برخورداری غیرمشروع رژیم صهیونیستی از تسلیحات هسته‌ای به یکی از نقاط عمیق اختلاف میان اعضای معاهده، تبدیل شده است که با انتشار بیانیه لوزان و مشخص شدن راه‌های حل و فصل مناقشه هسته‌ای کشور و با اثبات نیات صلح‌آمیز هسته‌ای ایران، فشار مضاعفی بر رژیم یاغی و هسته‌ای صهیونیستی وارد خواهد کرد که آشکارا از پیوستن به معاهده ان.پی.تی خودداری می‌کند.

اساسا برگزاری نهمین کنفرانس بازنگری ان.پی.تی در نیویورک یکی از قواعد رژیم جهانی عدم اشاعه محسوب می‌شود و ارتباطی ماهوی با مذاکرات هسته‌ای جاری میان ایران با گروه 1+5 ندارد لذا نمی‌توان سرنوشت برنامه جامع اقدام مشترک را به نتایج حاصل از این کنفرانس گره زد، با وجود این در عالم سیاست مرز مشخصی میان رویدادها و مسائل مختلف وجود ندارد و فضای حاکم بر کنفرانس می‌تواند گفت‌وگوهای هسته‌ای را در جهان متاثر گرداند اما این تاثیرگذاری محدود خواهد بود زیرا به‌رغم اختلافات موجود میان قدرت‌های هسته‌ای درخصوص مسائل بین‌المللی، آنها پیرامون خطوط کلی رژیم عدم اشاعه جهانی تفاهم داشته و سعی می‌کنند در حوزه مسائل هسته‌ای موضع مشترک یا دست‌کم نزدیکی را در قبال کشورهای «ندار» همچون جمهوری اسلامی ایران اتحاذ کنند.

دکتر جواد جهانگیرزاده - نماینده ارومیه و قائم مقام مرکز پژوهش‌های مجلس